به گزارش گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، هر ساله دو بار بحث استهلال و دیدن ماه نو در کشور داغ می‌شود، یکی در آستانه ماه مبارک رمضان و دیگری پایان ماه رمضان و در آستانه ماه شوال. در این روزها همه مردم در اقصی نقاط جهان اسلام چشم و گوش خود را به رادیوها و تلویزیون‌ها می‌دهند تا ببینند چه روزی باید ورود به ماه رمضان یا خروج از آن و عید فطر را جشن بگیرند. در این گزارش نگاهی داریم به تاریخچه ستاد استهلال در ایران و فعالیت‌هایی که این ستاد در این روزهای مهم انجام می‌دهد.
شکل‌گیری ستاد استهلال
از ابتدای دوران رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، بنابر دستور ایشان، ستادی برای نظم بخشیدن به امر استهلال در دفتر رهبری شکل گرفت. در سال‌های اولیه کار ستاد، همکاری مستمر و منسجمی بین آن و متخصصین رؤیت هلال کشور وجود نداشت و رابطه بین این دو، به دریافت برخی نقطه نظرات مشورتی محدود می‌شد. در آن سال‌ها، گزارش‌های مردمی که در موعد هلال‌های مهمی همچون رمضان و شوال به ستاد استهلال واصل می‌شد، مستند شرعی برای اعلام آغاز ماه قمری جدید واقع می‌گشت و این رویه تا سال 1379 ادامه داشت.
ثبت سه رکورد بین‌المللی رویت هلال ماه به نام ایران
در سال 1380، هلال جمادی‌الثانی 1422 ه.ق در موقعیتی قرار داشت که اگر منجمین جمهوری اسلامی ایران موفق به رؤیت آن می‌شدند، چندین رکورد علمی مهم جهانی در زمینه رؤیت هلال ماه به نام ایران به ثبت می‌رسید. با حمایت ستاد استهلال تدارک گسترده‌ای برای انجام این رصد انجام گرفت و حجت‌الاسلام موحدنژاد و دکتر گیاهی‌یزدی موفق به رؤیت این هلال مهم - با استفاده از دوربین‌های دو چشمی قدرتمند - در منطقه باغبرکرمان شدند.
یک سال بعد، در تابستان سال 1381، موقعیت مشابه دیگری و این‌بار برای هلال رجب 1423 به‌وجود آمده بود. تجربه ارزشمند سال گذشته، ستاد استهلال را بر آن داشت تا مجدداً از برنامه‌ی رصد این هلال حمایت کند. مهندس قاضی میرسعید، موفق شدند این هلال کم‌نظیر را در منطقه «زرند» در استان کرمان با دوربین‌های قدرتمند رؤیت کرده و سه رکورد مهم بین‌المللی در زمینه رؤیت هلال را به نام خود و ایران به ثبت برسانند.
موفقیت در این رصدها، سرآغاز عضویت کارشناسان و رصدگران برجسته‌ی رؤیت هلال کشور در ستاد استهلال دفتر رهبری شد. علاوه‌بر کارشناسانی که در ستاد استهلال عضویت ثابت دارند، در برخی موارد که حساسیت و اهمیت رصد یک هلال خاص (به‌ویژه هلال رمضان و شوال) زیاد باشد، از سایر اساتید برجسته دانشگاه‌های کشور، متخصصین و کارشناسان استخراج تقویم و رصدگران با تجربه برای مشورت و حضور در جلسات ستاد دعوت به‌عمل می‌آید.
تشکیل ستادهای استانی استهلال در سراسر کشور
ارتباط و همکاری گروه‌های رصدی با ستاد استهلال، از سال 1380 آغاز شده بود، اما در جلسات ستاد این موضوع مطرح شد که اولاً این گروه‌ها از سطح دانش فقهی، نجومی و رصدی یکسانی برخوردار نیستند، ثانیاً در مواردی کاستی‌هایی در ابزار مورد نیاز برای رصد وجود دارد و ثالثاً ارتباط منظم تشکیلاتی بین این گروه‌ها و ستاد استهلال برقرار نیست.
برای حل این مشکلات، در ستاد استهلال مرکز، دو کمیته با عنوان کمیته علمی و کمیته پشتیبانی و تشکیلات ایجاد شد. همچنین برای ارتباط نظام‌مند گروه‌های رصدی با ستاد استهلال مرکز، در تمام استان‌های کشور، ستادهای استانی شکل گرفت.
کمیته علمی وظیفه بررسی و اجرای طرح‌های پژوهشی در زمینه رؤیت هلال ماه، آموزش گروه‌های رصدی در سطح ملی و برنامه‌ریزی علمی برای رصد هلال‌های ماه را بر عهده دارد. کمیته پشتیبانی و تشکیلات نیز وظیفه سازماندهی و ارتباط با ستادهای استانی، پشتیبانی فنی و مالی از فعالیت‌های کمیته علمی و ستادهای استانی و نیز ایجاد هماهنگی با سایر ارگان‌ها و سازمان‌ها (که در اجری برنامه‌ی رصد هلال مؤثر هستند) را عهده‌دار است.
150 گروه رصدگر مجهز در دفتر استهلال رهبر انقلاب
یک‌صد و بیست تا یک‌صد و پنجاه گروه رصدگر برای رؤیت هلال ماه در ستاد استهلال دفتر رهبری مشغول انجام وظیفه هستند که هم از نظر کمّی و هم از نظر علمی، با کشورهای دیگر - مانند عربستان سعودی که در آن هفت گروه برای رصد اقدام می‌کنند- قابل مقایسه نیست. این 150 گروه ورزیده، به تلسکوپ و دوربین‌های دوچشمی مجهز می‌شوند و برای رؤیت هلال ماه، در سخت‌ترین نقاط کشور از قله‌ی برخی کوه‌ها گرفته تا بالای ابرها (در رصد با هوپیما) مشغول رصد می‌شوند.
هواپیمای نظامی حامل منجّمین ایرانی!
در ستاد استهلال اقداماتی انجام شده که در سطح دنیا بی‌نظیر است و بعضی برای اولین بار ابداع شده و بعضی از آنها ممکن است کار اولش در جای دیگر دنیا انجام شده باشد ولی موفقیت ستاد بیشتر بوده است. به عنوان مثال، در برخی موارد ممکن است به‌دلیل وجود گرد و غبار بسیار شدید و یا ابرهای متراکم در آسمان کشور، رصد برخی هلال‌های مهم (به‌خصوص هلال رمضان و شوال) با مشکل مواجه شود. در چنین اوقاتی، گروهی از رصدگران متبحر با استفاده از پرواز هوایی، رصد را بر فراز ابرها انجام می‌دهند!
رصد با هواپیما، اولین بار در کشور اردن آزمایش شد که ناموفق بود، اما در ستاد استهلال ایران، رصد با هواپیما انجام و هلال ماه رؤیت شد و گزارش‌های موفقی هم داشتیم. البته این روش رصد به تنهایی مبنای تصمیم‌گیری برای زمان آغاز ماه قمری جدید نیست و گزارش رصدگرانی که در روی زمین به رصد می‌پردازند نیز مکمل آن خواهد بود.
گزارش استهلال در استان‌ها چگونه به تأیید رهبر انقلاب می‌رسد؟
ستاد استهلال استانی به ریاست مشترک نماینده ولی‌فقیه و امام جمعه مرکز استان و استاندار تشکیل می‌شود. دبیر شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه استان، وظایف دبیری این ستاد را بر عهده دارد. همچنین یکی از اساتید برجسته دانشگاهی در استان و یا یکی از رصدگران با تجربه نیز در این ستاد عضویت دارد. همچنین، در هر استان چند گروه رصد هلال تشکیل می‌شود که در این گروه‌ها، امام جمعه شهرستان، رصدگران با تجربه آن شهرستان را همراهی می‌کنند.
نتایج حاصل از فعالیت رصد هلال توسط گروه‌های رصدی در اختیار ستاد استان قرار گرفته و پس از بررسی مقدماتی، به ستاد مرکز گزارش می‌شود. در ستاد مرکز، این گزارش‌ها توسط کارشناسان و متخصصین رؤیت هلال مورد بررسی مجدد قرار می‌گیرد. در صورت نیاز به داشتن اطلاعات بیشتری از چگونگی رصد هلال، تماس تلفنی مستقیم بین ستاد استهلال با گروه‌های رصدی مستقر در شهرستان‌های مختلف برقرار شده و تمام جزئیات و مطالب مهم با دقت پرسیده و یادداشت می‌شود.
اعضای کمیته علمی ستاد استهلال، نتیجه نهایی به‌دست آمده از رصدها را همراه با نظر کارشناسی خود در اختیار رئیس ستاد استهلال قرار داده و در همان زمان، مراتب این گزارش به استحضار رهبر معظم انقلاب تحویل داده می‌شود. ایشان هم در برخی موارد، پرسش‌هایی را در خصوص گزارش مذکور مطرح فرموده و دستوراتی را برای بررسی بیشتر صادر می‌کنند.
مسئولین ستاد و اعضای کمیته علمی، این نکات را بلافاصله بررسی و انجام می‌دهند و نتیجه را مجدداً به حضرت آیت‌الله خامنه‌ای گزارش می‌کنند. پس از اثبات رؤیت هلال برای رهبر انقلاب اسلامی، حلول ماه شوال از طریق رسانه‌های جمعی به استحضار مردم شریف و روزه‌دار می‌رسد.
ارتباط ستاد استهلال با بیوت مراجع
باید به این مهم اشاره شود که ارتباط منظم و پیوسته‌ای بین ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری با بیوت مراجع عظام تقلید وجود داشته و در رصد هلال ماه‌های رمضان و شوال، نتایج به‌دست آمده از رصد در اختیار حضرات مراجع قرار می‌گیرد. البته بیوت برخی از مراجع عظام تقلید نیز فعالیت‌هایی در زمینه استهلال انجام می‌دهند.
بارها اتفاق اقتاده است که بعضی از حضرات مراجع خودشان مستقیماً در تماس تلفنی با ستاد، گزارش‌ها را بی‌واسطه دریافت می‌کنند و این اعتماد، به واسطه تلاش بی‌شائبه گروه‌های رصدی و حرکت ملی ستاد استهلال در چندسال اخیر ایجاد شده است. البته گاهی از سوی مراجع بزرگوار، نتایج متفاوتی اعلام می‌شود که آن، به‌خاطر اختلاف در فتوا است. مثلاً در اینکه هلال با ابزار دیده شده است، شکی وجود ندارد اما به دلیل اینکه برخی رؤیت با چشم مسلح را معتبر نمی‌دانند و بعضی (مانند مرحوم حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت، مرحوم حضرت آیت‌الله‌العظمی فاضل لنکرانی و حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای) معتبر می‌دانند، هلال ماه نو بر ایشان ثابت می‌شود.
استهلالی که در ایران انجام می‌شود نمونه خارجی ندارد
باید اشاره شود که این فعالیت بزرگ با صرف کمترین هزینه و با استفاده از امکانات موجود در دانشگاه‌ها، ادارات و سازمان‌های دولتی و نیروهای نظامی و انتظامی انجام شده و از صرف هرگونه هزینه موازی به‌شدت پرهیز می‌شود. در مقایسه این فعالیت‌ها با نمونه‌های خارجی نیز باید گفت که در هیچ‌یک از کشورهای اسلامی (و یا غیر اسلامی که به موضوعات نجومی رؤیت هلال علاقمند هستند) چنین برنامه‌ریزی گسترده‌ای برای رصد هلال وجود ندارد.
در همه ماه‌ها تیم استهلال تشکیل می‌شود
امسال نیز به سیاق سال‌های گذشته برنامه‌ریزی‌هایی جهت رویت هلال ماه شوال صورت گرفته است. سید محسن قاضی میرسعید، عضو ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری در گفت‌وگو با روزنامه همشهری در این خصوص گفت: برای همه ماه‌ها تیم استهلال تشکیل می‌شود ولی ماه‌های رجب، شعبان، رمضان و شوال به‌دلیل اعتکاف، نیمه شعبان، روزهای قدر و عید فطر اهمیت بیشتری دارد. رویت ماه شوال امسال یک تبصره دارد. طبق برخی از فتاوا اگر هلال ماه شوال را بتوان در روز و پیش ازغروب خورشید و با چشم مسلح دید آن روز پایان ماه رمضان خواهد بود.
در شرایط خوب آب و هوایی، در مناطق کوهستانی با داشتن ابزار اپتیکی بسیار قوی محتمل است که هلال ماه قبل از غروب خورشید بین ساعات 5 تا 7 بعدازظهر رویت شود. دلیل علمی آن این است که این دو جرم، یعنی خورشید و ماه که تقریبا با هم غروب می‌کنند در مناطق مرتفع، با کمی اختلاف از هم دیده می‌شوند. هرقدر از افق دور شویم لایه جو رقیق‌تر می‌شود و احتمال اینکه برخی از اجرام آسمانی از جمله ماه را با ابزار پیدا کنیم وجود دارد. بنابراین احتمال اینکه هلال را قبل از غروب ببینیم به لحاظ علمی وجود دارد اما امسال به‌دلیل وجود ریز‌گردها و ضعیف بودن هلال ماه احتمال رویت آن در غروب 29رمضان بسیار کم است. با این حال تیم‌های استهلال موظف به رصد هستند و نتایج رصد این گروه‌ها گزارش و تجزیه و تحلیل خواهد شد.
تفاوت عربستان و ایران در رویت هلال ماه
قاضی میرسعید با اشاره به اینکه فعل دیده شدن در مورد استهلال ماه شوال باید صورت بگیرد، گفت: در عربستان معیار متفاوتی برای اعلام ماه جدید دارند. پس از مقارنه اگر در مکه معظمه پس از غروب خورشید هلال بالای افق باشد، هرچند قابل رویت نباشد، فردای آن روز اول ماه جدید خواهد بود. لذا احتمال اینکه پنجشنبه را عید اعلام کنند زیاد است. در تقویم ام‌القرای عربستان، قرار نبود چهارشنبه روز اول ماه رمضان باشد ولی بعد متوجه اشتباهشان شدند و آن را درست کردند.
وی که از سال2002 نفر اول در جهان در رصد ماه‌های جوان است، در مورد ارتباط ستاد با کشورهای دیگر برای استهلال گفت: معمولا کشورهای عربی از عربستان پیروی می‌کنند، لذا احتمال اختلاف آنها با ما حداقل یک روز خواهد بود.
رصد ماه نو توسط 200 تیم رصدگر
عضو ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری با اشاره به اینکه از غروب 29رمضان بیش از 200 تیم در سراسر کشور به رصد خواهند پرداخت، خاطرنشان کرد: گروه‌های استهلال در ارتفاعات شمال شرق کشور، سراوان، سیستان، چابهار، لامرد در جنوب شیراز، اهواز، دزفول و کردستان، ارتفاعات شیرکوه، دماوند، توچال و... مستقر خواهند شد.
منابع:
1. http://farsi.khamenei.ir
2. http://www.jamnews.ir