گروه فرهنگی «خبرگزاری دانشجو»، در ایران جشن‌ ها و مراسم ملی بر اساس تقویم خورشیدی و اعیاد سوگواری های مذهبی بر اساس تقویم قمری اجرا می شود. به همین دلیل بعضی از مناسبت های شمسی و قمری تقارن پیدا می کنند که این امر گاهی تعارض هایی را ایجاد می کند اما مردم ایران به وسیله آداب و آیین هایی سعی می کنند این تعارض ها را به حداقل برسانند. امسال نیز ایام فاطمیه و شهادت حضرت زهرا (س) با ایام نوروز تقارن پیدا کرده است. به همین دلیل نگاهی داریم به آیین هایی که مردم مناطق مختلف ایران در هنگام تقارن سوگواری های مذهبی با ایام نوروز اجرا می کردند.

دو ماه محرم و سفر، نوزدهم تا بیست و سوم ماه رمضان و روزهای شهادت هر یک از چهارده معصوم، از عمده ترین سوگواری های مذهبی هستند که تقارن گاه به گاه این روزهای عزا با ایام نوروز آیین هایی را در مناطق مختلف ایران به وجود آورده اند که تعدادی از آنها در ادامه می آید.

تقارن نوروز به محرم و صفر

در ولمرز شهسوار اگر ایام نوروز مصادف با محرم یا شهادت ائمه می شد اهالی این شهر شیرینی نمی خریدند، سفره هفت سین پهن نمی کردند و تدارک عید نمی دیدند و تا آخر ماه صفر از جشن و سرور خودداری می کردند و به انجام واجبات دینی و مذهبی می پرداختند. اگر هم به دید و بازدید می رفتند، به جای تبریک می گفتند: «خدا ثواب دهد، انشاالله به زیارت بروید، خدا سلامتی دهد». مردم نوغاب گناباد و اهالی قلعه بهمن فریدن اصفهان نیز هنگام مقارن شدن نوروز با ایام سوگواری های مذهبی به طور کلی عید را کنار می گذاشتند و آجیل و شیرینی تهیه نمی کردند. به فاصله شش سال یعنی عبور از دو ماه محرم و صفر در این مناطق عید برگزار نمی شد و مردم در این ایام به هنگام ملاقات به یکدیگر می گفتند: «بر قاتلان سیدالشهدا لعنت».

اهالی اصفهان با این موقعیت به گونه دیگری برخورد می کردند؛ مردم به دید و بازدید می رفتند ولی به جای تبریک به یکدیگر می گفتند: «بر دل سیاه یزید لعنت» و می شنیدند: «بیش باد». در میمه اصفهان نیز مردم به هنگام بازدید به هم می گفتند: «سال نو آمد پدید / لعنت حق بر یزید» و در مجلس دید و بازدید به مهمانان گلاب تعارف می شد و مهمانان صلوات می فرستادند.

مردمان قلعه چنگیز بک تویسرکان هنگام مصادف شدن نوروز با محرم استقبال گرمی از نوروز به عمل نمی آوردند و غذای شب عید تدارک نمی دیدند بلکه غذای شب عید را پیش از رسیدن ایام محرم بار می گذاشتند یا پخت آن را به بعد از آن ایام موکول می کردند. در شهرکرد هیچ کاری را پایه گذاری نمی کردند یعنی از ابتدای ماه محرم تا پایان سیزدهم صفر، امور مربوط به نوروز مانند حنا بستن، تهیه سبزه، خانه تکانی و شروع کارهایی مانند ساختمان سازی، بافتن قالی، دوختن لباس نو و رفتن به مسافرت را تدارک نمی دیدند و سعی می کردند این امور را پیش از این ایام انجام دهند.

اهالی رهن نطنز در این تقارن از مهمانان با نقل و خرما پذیرایی می کردند و به جای تبریک به یکدیگر می گفتند: «لعنت بر قاتلان ائمه اطهار». در دستجرده گلپایگان نه کسی لباس نو می پوشید و نه شیرینی و آجیل تهیه می کرد. در روستای استیر سبزوار مردم مراسم شادی برگزار نمی کردند و این ایام را به تعزیه خوانی و شبیه خوانی می گذراندند و وظایف دینی خود را انجام می دادند.

در نطنز در این ایام حنا نمی بستند و لباس نو نمی پوشیدند ولی به نیت پاکیزگی و نه به نیت عید، نظافت می کردند. آنها به دید و بازدید نمی رفتند و اگر هم می رفتند محدود و تنها به عنوان به جا آوردن صله ارحام به بازدید یکدیگر می رفتند و هنگام دیدار می گفتند: «خدایا به گفته پیامبرت اگر شخصی به دیدن دوستان و فامیل برود مثل این است که به زیارت رفته باشد. ما برای سال نو نیامده ایم....». همچنین در این ایام هنگامی که به یکدیگر می رسیدند می گفتند: «بر یزید و اصحابش لعنت. لعنت بر شمر بن ذی الجوشن و خولی و ابن سعد». در ساری هم مردم هنگام برخورد با هم می گفتند: «اجر شما با سیدالشهدا، عبادت ها قبول، لعنت بر یزید».

تقارن نوروز با شب های سوگواری ماه رمضان

در بروجرد شب های ماه رمضان زورخانه ها رونقی دیگر می گیرند و در شب های سوگواری، مراسم سوگواری برای مولای متقیان برگزار می شود. در ولمرز، مردم به جای روز، شب ها به دیدار یکدیگر می رفتند ولی در روزهای هجدهم تا بیست و پنجم ماه رمضان سفره پهن نمی کردند و به دید و بازدید نمی رفتند. در ساری در چنین ایامی از مهمانان با زولبیا، بامیه، قطاب و پشمک پذیرایی می کردند و به جای تبریک به هم می گفتند: «اجر شما با امیرالمومنین، نماز و روزه شما قبول باشد».

ابتدایی ترین تغییر در تقارن عید و محرم نسبت به سال های قبل از آن تغییر در ادبیات مردم و نحوه گفتگو و برخورد آنها با یکدیگر است. در این ایام خبری از تبریک و تهنیت و شادباش نیست و غالب محور گفتگوها حول محور آرزوی سلامتی، تمنای زیارت، قبولی طاعات، درود و صلوات بر ائمه و لعن و نفرین بر قاتلین سیدالشهدا می چرخد. از طرف دیگر، روزها و شب های فراغت این ایام به گونه ای دیگر سپری می شود. هنر دینی تعزیه راهی مناسب برای پر کردن اوقات فراغت در این ایام است. زورخانه و ورزش باستانی نیز مأمنی سالم برای سوگواران در شب های ماه رمضان است. ورزشی که با مرام پهلوانی و اعتقادات دینی مسلمانان گره خورده است. همچنین این قرینگی فرصت بسیار مناسبی برای رسیدگی بیشتر به مناسک و عبادات دینی است.

- برگرفته از مقاله «جلوه های آیینی تقارن سوگواری ها با ایام نوروز»، علی آنی زاده، فصلنامه فرهنگ مردم ایران، شماره 15، زمستان 87.