به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، کشور‌های زیادی تاکنون تحت تحریم قرار گرفته و شرایط سختی را پیش روی خود دیده‌اند، ایران، اما متفاوت از آنهاست چراکه دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که توان توسعه اقتصادی بزرگی را برای آن فراهم می‌آورد. یکی از مهم‌ترین این فرصت‌ها، کشور‌های همسایه ایران هستند.
تحریم کشورهایی، چون ایران که اقتصاد خود را متکی به نفت بسته‌اند و برای اصلاح آن کمترین تلاشی به خرج نمی‌دهند، فرصت مناسبی است تا با تمرکز بر توان داخلی و کشف راه‌های مختلف تبادل تجاری با کشور‌های جهان به اصلاح تحریم را دور بزنند و علاوه‌بر این دور زدن تحریم، ایده‌های جدیدی برای تبادل اقتصادی با کشور‌های مختلف بیابند، ایده‌هایی که صرفا مبتنی‌بر یافتن مسیر‌های جدید فروش نفت و گاز نیست، بلکه استفاده از فرصت‌هایی است که تا پیش از این ایران به دنبال آنها نرفته و ترجیح داده مسیر ساده و در دسترس استحصال نفت و فروش آن را برای تامین مخارج کشور استفاده کند.
کشور‌های زیادی تاکنون تحت تحریم قرار گرفته و شرایط سختی را پیش روی خود دیده‌اند، ایران، اما متفاوت از آنهاست چراکه دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که توان توسعه اقتصادی بزرگی را برای آن فراهم می‌آورد. یکی از مهم‌ترین این فرصت‌ها، کشور‌های همسایه ایران هستند. برخلاف کشورهایی مثل کره‌شمالی یا ونزوئلا، ایران به دلیل وسعت و همچنین قرارگرفتن در نقطه‌ای ژئواستراتژیک بالقوه مساحتی را در اختیار دارد که اول تعدد همسایگان را برای آن به همراه آورده و ثانیا باعث نیازمندی جدی و سفت و سخت برخی از آنان به خود شده است که ترانزیت یکی از این نیازمندی‌هاست. نیازمند‌هایی که یا به‌طور طبیعی براساس جغرافیای کشور‌ها حادث شده، یا براساس وقایع سیاسی و امنیتی. برای مثال کشور‌های مثل افغانستان یا ترکمنستان به‌طور طبیعی نیازمند همکاری با ایران هستند یا قطری‌ها بعد از درگیری با کشور‌های عربی و چالش تحریمی از سوی عربستان مجبور به گسترش همکاری‌ها با ایران شده‌اند.
حضور ایران در خط و اصل دریای خزر به خلیج‌فارس و دریای عمان باعث شده با حدود ۱۵ کشور مرز خاکی و آبی داشته باشد که این خود فرصت بی‌نظیری برای تبادل تجاری و رفع نیاز‌های اقتصادی است. اگر بازار‌ها و فرصت‌های کشور‌های بزرگی مانند هند، چین، روسیه و قزاقستان را کلا در نظر نگیریم، جمعیتی ۵۰۰ میلیون نفری در کشور‌های همسایه ایران ساکن است که بی‌شک دارای بازار‌های عظیم اقتصادی برای ایران است. در این بین نباید فراموش کرد که همکاری این کشور‌ها با ایران یک ویژگی بزرگ و منحصربه‌فرد دارد و آن رصد‌ناپذیر بودن از طریق سیستم‌های رایج تحریم است چراکه مرز‌های مشترک حمل‌ونقل بدون ناظر خارجی را فراهم می‌کند و سیستم‌های مالی و سنتی مانند حوالجات امکان انتقال پول را. البته همه اینها روی هم مرتفع‌کننده تمامی نیاز‌های کشور در ایام تحریم نیست، اما به هر حال براساس ظرفیت‌های بالفعل امکان کاهش جدی فشار‌ها را دارند و می‌توانند تا حدود بسیار بالایی خلأ‌های موجود را پرکنند. در این مساله البته نقد‌های زیادی به دولت‌های یازدهم و دوازدهم وارد است چراکه بسیاری از این فرصت‌ها در سال‌های گذشته و حتی ایام کنونی نادیده گرفته می‌شوند چنانکه کارشناسان می‌گویند فرصت‌سوزی بزرگی در کشور‌های منطقه در جریان است.
به همین بهانه مروری بر روابط سیاسی- اقتصادی ایران با برخی کشور‌های منطقه و فرصت‌های موجود برای دور زدن تحریم‌ها داریم.
عراق؛ از سوآپ تا سیتسم ارزی و بانکی
خیلی‌ها به یاد دارند در جریان دور قبلی تحریم‌ها در سال‌های پایانی دهه ۸۰ و یکی دو سال ابتدایی دهه ۹۰، چه جنجالی درمورد همکاری‌های اقتصادی ایران با عراق وجود داشت؛ همکاری‌هایی که در برخی نقاط موجب تمرکز رسانه‌ای و سیاسی آمریکایی‌ها می‌شد؛ مانند بانک اسلامی ایلاف که بار‌ها نام آن میان غربی‌ها برده شد. البته در همان ایام این هم شایع شده بود که ایران توانسته با ایجاد یک سیستم منسجم بانکی در کنار همکاری با صرافی‌هایی که در سلیمانیه همکارش هستند، بخشی از مشکلات خود را مرتفع سازد. امروز و در شرایطی که صرافی‌های دبی برای فعالیت ارزی دارای شرایط مناسب و مساعدی نیستند، سیستم ارزی و بانکی عراق که تجربه همکاری گسترده با آن وجود دارد، بزرگ‌ترین فرصت دور زدن تحریم‌ها برای ایران است. این البته سوای سیستم متشکل بانکی است که می‌تواند میان ایران از مبدأ عراق با دیگر کشور‌های منطقه وجود داشته باشد. حضور همتی در بغداد و ایجاد فرصت بزرگ تبادلات ارزی در بستر سیستم اقتصادی عراق از اقداماتی است که می‌تواند این پتانسیل بزرگ را بلااستفاده نگذارد. مساله دیگر که سال‌هاست کارشناسان آن را بیان می‌کنند، اما آنچنان که باید و شاید مورد توجه قرار نگرفته، تاسیس شرکت‌های واسط برای واردات نیازمندی‌های ایران از طریق عراق است. افزایش حجم همکاری‌های ایران با عراق از ۱۲ میلیارد دلار به ۲۰ میلیارد دلار که یک جهش به حساب می‌آید، تنها پرکننده بخشی از شاهراه خالی همکاری ایران با عراق است؛ عراق آسیب‌دیده از جنگ که هم نیاز به توسعه زیرساخت‌های خود دارد و هم نیاز به واردات گسترده. عراق برای توسعه زیرساخت‌های خود نیازمند واردات مواد اولیه‌ای است که بخش قابل‌توجهی از آن را ایران تولید می‌کند.
عراقی‌ها روزانه ۶۰۰ میلیون فوت مکعب گاز از ایران می‌خرند و آن‌گونه که سخنگوی وزارت نفت این کشور نیز تاکید کرده، گزینه‌ای جز ایران برای واردات گاز طبیعی ندارند، از این‌رو نمی‌توانند به‌هیچ‌وجه از تحریم‌های آمریکا پیروی کنند. از طرف دیگر ایران تنها منبع خارجی تامین‌کننده برق عراق است. عراقی‌ها حدود ۳۰ هزار مگاوات برق نیاز دارند که نیمی از آن را در داخل تولید می‌کنند، لذا مجبورند مابقی را از خارج و به‌صورت ویژه از ایران وارد کنند که البته حجم صادراتی ایران تا ظرفیت کامل فاصله دارد و با وجود تلاش‌های اخیر، نیازمند رایزنی‌های بیشتری برای افزایش این میزان است. نباید فراموش کرد همان حجم تولید برق در عراق نیز با سیستم فرسوده‌ای صورت می‌پذیرد که برای به‌روزرسانی آن عراقی‌ها به‌دنبال پیمانکار‌های کارآمدی می‌گردند. علاوه‌بر اینها، تجربه‌های نصف و نیمه‌ای که البته در گذشته میان دو کشور وجود داشته می‌تواند امروز شکل و شمایل جدیدی به خود بگیرد؛ تجربه‌های مهمی مانند سوآپ نفتی که فرصت همکاری مهمی میان ایران با عراق و حتی منطقه کردستان این کشور است. گفته می‌شود این رقم فعلا دورقمی است و امکان افزایش چندین‌برابری آن با رایزنی و تلاش‌های بیشتر وزارت نفت وجود دارد.
قطر فرصتی که جدی گرفته نشد
همین یکی دو سال پیش بود که چالش بزرگ میان اعراب یعنی درگیری قطر با عربستان باعث شد اتحاد عربی علیه ایران بشکند و از طرف دیگر یکی از اعضای مهم این جریان به ایران نزدیک شود. قطر چند ویژگی مهم دارد که برای ایران می‌تواند مبدأ مهمی از همکاری‌ها برای کاهش اثرات تحریم باشد. اول نیازمندی‌های گسترده قطر به واردات مخصوصا واردات روزانه یعنی مواد غذایی، خوراکی و کالا‌های مصرفی است، همان نیازی که در روز اول تحریم‌ها اعلام کرد و ایران و ترکیه به کمک این کشور آمدند. فاصله قطر تا بوشهر تنها ۱۸۵ کیلومتر است و این یعنی دسترسی آسان قطر به واردات گسترده محصولات کشاورزی و خوراکی تازه. قابل‌توجه است که حجم این واردات از ایران تا سطح پنج‌میلیارد دلار قابلیت افزایش دارد. نباید فراموش کرد که پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد قطری‌ها کل واردات خود را تا سال ۲۰۲۵ به ۱۶۱ میلیارد دلار خواهند رساند و این فرصتی بزرگ برای ایران است که تاکنون تنها به صادرات سیمان، آهن، فولاد و چند قلم کالای دیگر که تعداد آن به ۳۰۰ نمی‌رسد بسنده کرده و اکنون می‌تواند از این فرصت برای گسترش صادرات خود استفاده کند. متاسفانه باید گفت: کل تجارت خارجی ایران با قطر در سال ۹۶ کمتر از ۳۰۰ میلیون دلار بوده و این نشان‌دهنده حجم بسیار اندک ایران از بازار قطر است. این حجم اگر در مقابل مراودات اقتصادی ایران با امارات که اکنون حدود ۱۰ میلیارد دلار است قرار بگیرد، مشخص می‌شود ایران چه فرصت بزرگی را تاکنون از دست داده است.
مساله دوم سیستم پرقدرت هواپیمایی این کشور است. آنچنان که کسب اطلاع کرده ایم، قطری‌ها تاکنون چندین‌بار اعلام آمادگی کرده‌اند با افزایش پرواز‌ها و ارائه برخی خدمات هوایی به ایران در مسیر دور زدن تحریم‌ها، ایران را کمک کنند. قطرایرویز یکی از پنج شرکت بزرگ هواپیمایی جهان است که در زمان تحریم‌های کشور‌های عربی توانست با کمک ایران بقای خود را حفظ و با استفاده از آسمان پروازی ایران تا حد زیادی ظرفیت پروازی خود را بازیابی کند. گفته شده این مجموعه برای گسترش همکاری با ایران اعلام آمادگی کرده است.
میانه آبان‌ماه بود که روزنامه «العرب» از پیشنهاد عملیاتی قطر برای دور زدن تحریم‌های آمریکا از مسیر بانک‌های عراقی خبر داد و گفت: قطر بنا دارد با همکاری بغداد سیستم بانکی متشکلی برای همکاری با ایران فراهم کند؛ خبری که البته نه جزئیاتی از آن اعلام شد و نه ظاهرا بنا بود درمورد آن موضع‌گیری خاصی شود. ماجرا، اما از این قرار است که ایران می‌تواند از فرصت کشور‌های همسایه خود مانند قطر که سیستم‌های ارزی و بانکی پرحجم و پرقدرتی دارند و علاوه‌بر آن در بخش خصوصی آماده همکاری‌های گسترده با ایران هستند، فرصتی را ایجاد کند تا تاثیر تحریم‌های بانکی به حداقل خود برسند. قطر از گذشته با ایران همکاری‌های غیررسمی تجاری داشته که هم قابل رصد نیستند و هم امکان گسترش دارند.
ترکیه و یک الگوی بی‌سابقه برای دورزدن تحریم‌ها
پنجم نوامبر سال گذشته که دور جدید تحریم‌های آمریکا با تمرکز بر فروش نفت و گاز ایران به اجرا درآمد، ترکیه و چند کشور دیگر برای مدت زمان ۶ ماه از این تحریم‌ها مستثنی شدند. اردوغان البته همان‌موقع در اظهارنظری صریح گفت: کشورش از تحریم‌ها معاف شود یا نشود، به تجارت انرژی با ایران ادامه خواهد داد. به گفته رئیس‌جمهور ترکیه، بدون گاز ایران ترک‌ها به فاصله یک‌هفته برای گرم‌کردن خانه‌های خود با مشکل مواجه می‌شوند و این موضوع در آستانه فصل زمستان اهمیتی دوچندان داشت.
ترکیه البته در دور زدن تحریم‌ها سابقه‌دار است. طرح اجراشده توسط یک بانک ترکیه‌ای برای تجارت نفت ایران در برابر طلا در زمان تحریم‌های پیش از برجام برای تهران یک راه نجات بود. طبق گزارش‌های منتشرشده، این طرح درمجموع با انتقال حدود ۲۲ تا ۲۴ میلیارد دلار به ایران به بزرگ‌ترین طرح دور زدن تحریم‌ها در تاریخ تبدیل شد.
این رویه ادامه داشت تا زمانی که پای توافق هسته‌ای به میان آمد؛ از آنجا به بعد نوعی رقابت میان ترک‌ها و اروپایی‌ها در بازار ایران رقم خورد و به‌طور طبیعی در شرایطی که محدودیت‌های پیشین مقابل تجارت خارجی ایران برداشته شده بود، نقش آنها افت کرد. حالا، اما بار دیگر در شرایطی که بسیاری از شرکت‌های اروپایی در پی نگرانی از تحریم‌های ثانویه ایران را ترک کرده‌اند و چین هم در معاملات با ایران احتیاط می‌کند، ترکیه درصدد استفاده از فرصت پیش‌آمده در بازار پرسود ایران بدون حضور رقبای اروپایی و آسیای‌شرقی برآمده است.
ترکیه هم همسایه ایران است و هم تنها کشور صنعتی نزدیک به ایران که توانایی برآورده‌کردن نیاز‌های آن را دارد و می‌تواند بهره‌های زیادی از آن ببرد. در همین راستا می‌توان گفت: مهم‌ترین دلیل گسترش روابط اقتصادی و تداوم حجم قابل‌توجه تجاری دو کشور، نیاز ایران به محصولات صنعتی ترکیه به‌ویژه تحت وضعیت تحریم‌های اقتصادی و نیاز ترکیه به منابع انرژی و محصولات هیدروکربنی ایران بوده است. ترکیه بعد از چین و امارات متحده عربی سومین بازار صادرات و واردات به ایران است و ایران جایگاه ششم در واردات و رتبه سوم در بازار صادراتی ترکیه را داراست.
علاوه‌بر آن ایران فارغ از حوزه انرژی، به ترکیه به‌عنوان بازاری برای صادرات غیرنفتی خود می‌نگرد؛ بازاری که از قضا ارزآوری قابل‌توجهی هم به‌دنبال دارد. رشد تعداد بی‌سابقه شرکت‌های ایرانی به ثبت رسیده در ترکیه پس از خروج ایالات متحده از برجام را از همین زاویه می‌توان تحلیل کرد؛ جهشی که خیلی‌ها را به این جمع‌بندی رسانده که عمده این شرکت‌ها -که عمدتا در زمینه تولید، تولید انرژی، الکترونیک، ارتباطات، ساخت‌وساز و... فعال هستند- ماهیتی پوششی دارند تا برای دور زدن تحریم‌ها به تهران کمک کنند.
روسیه، پلی به حوزه اوراسیا
روسیه را باید یکی از شاه‌کلید‌های دور زدن تحریم‌ها دانست؛ کشوری که خود مانند ایران به درد تحریم‌های آمریکا دچار است و مناسبات دوجانبه سال‌های اخیر نشان می‌دهد می‌توان به آن به چشم یک هم‌پیمان تا حد زیادی مطمئن نگاه کرد.
در این‌باره باید گفت: فارغ از همکاری‌های امنیتی بسیار گسترده بین دو کشور ظرفیت‌های اقتصادی روسیه در این سال‌ها آن‌گونه که باید، مورد توجه قرار نگرفته و بر این اساس تجارت خارجی ایران- روسیه چندان موفق نبوده است. اگرچه مبادلات اقتصادی دو کشور در سال ۲۰۱۸ رشد قابل‌توجهی داشته، اما ظرفیت‌های فراوانی در این‌باره مغفول مانده که می‌توان در شرایط کنونی از آنها بهره برد.
به‌عنوان نمونه تنها در یک فقره براساس توافق اولیه‌ای که در سفر ولایتی، مشاور رهبر انقلاب در امور بین‌الملل به مسکو انجام شد، روسیه اعلام آمادگی کرد در حوزه نفت و گاز سقف مناسبات تجاری با ایران را به ۵۰ میلیارد دلار در سال برساند؛ توافقی که مبنای آن سوآپ نفتی ایران توسط روس‌ها و صادرکردن روزانه یک میلیون بشکه نفت ایران از طریق این کشور بود.
باید به این موضوع آمادگی روسیه برای خرید محصولات کشاورزی و باغی ایران را اضافه کرد که این می‌تواند تا ۲۰ میلیارد دلار توسعه پیدا کند و به کشاورزی ایران رونق و ثبات ببخشد.
مضاف بر آن با توجه به تجربه روسیه و رتبه اولی که در ساخت نیروگاه‌های بزرگ و کوچک دارد، ایران می‌تواند با بهره‌برداری از ظرفیت روسیه به یک کشور صادرکننده عمده برق تبدیل شود و از سوی دیگر، نیروگاه‌های کوچک می‌توانند در سواحل جنوبی ما احداث شوند و از این طریق ضمن غلبه بر مشکل کم‌آبی می‌توان به کشاورزی در جنوب کشور جان تازه‌ای داد و تا حد قابل‌توجهی بر بحران بیکاری در این مناطق فائق آمد.
ضمن آنکه در حاشیه همکاری با روسیه می‌توان از ظرفیت بازار کشور‌های اوراسیا شامل روسیه، بلاروس، ارمنستان، آذربایجان، قزاقستان و... نیز بهره‌مند شد؛ ظرفیتی که از قضا تاثیر‌پذیری کمتری از سیاست‌های غرب خواهد داشت و می‌تواند یاری‌رسان اقتصاد ایران در شرایط تحریم باشد.
هر چه هست، در مسیر بهره‌مندی از این ظرفیت‌ها، مواردی، چون مشکلات حمل‌ونقلی، ضعف خدمات بندری، ضعف ساختار لجستیک، ضعف زیرساخت‌های تجاری نظیر توسعه خطوط ریلی پرسرعت، روابط کارگزاری بانکی، صدور ضمانتنامه بانکی برای پروژه‌های خدمات فنی و مهندسی، ایجاد خطوط اعتباری و تسهیل تبادل اسناد تجاری و... موانعی هستند که درصورت رفع آنها، می‌توان تا حد زیادی به دور زدن تحریم‌های آمریکا و انفعال اروپا در مواجهه با آن امیدوار بود.
فرصت ترانزیت ارمنستان را جدی بگیرید
سفر اخیر «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان به ایران نشان داد ایروان به‌رغم فشار‌های آمریکا به تعهدات خود در قبال همسایه متحد خود همچنان پایبند است. نیمه‌دوم آبان ماه و همزمان با شروع دور دوم تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی، جان بولتون برای همراه کردن ارمنستان با تحریم‌های ضدایرانی راهی این کشور شد؛ مسیری که پیش از آن رودی جولیانی، وکیل شخصی ترامپ، در آن گام نهاده بود. با این حال پاشینیان در سفر به تهران نه‌تن‌ها با وزرا که هیاتی از تمام گروه‌های پارلمانی ارمنستان را به همراه داشت تا بیش از پیش اهمیت رابطه با ایران و دست رد به سینه آمریکا را نشان دهد.
نقش سازنده ایران در اختلاف میان جمهوری‌آذربایجان و جمهوری ارمنستان در قره‌باغ، باعث شده هر دو همسایه قفقازی با نگاهی مثبت به ایران، حسن همجواری را مدنظر داشته باشند. همین مساله ظرفیت گسترده‌ای از مناسبات دوجانبه را می‌تواند برای جمهوری اسلامی با هریک از این دو همسایه شمالی رقم زند. به‌خصوص اینکه در این میان جمهوری ارمنستان تا امروز نشان داده برای حفظ استقلال روابط خود از آمریکا اهمیت ویژه‌ای قائل است و زیر بار دیکته غرب علیه ایران نرفته است.
ارمنستان با مساحتی نزدیک به ۳۰ هزار کیلومتر مربع، سه میلیون نفر جمعیت و اقتصاد ۱۱.۵ میلیارد دلاری اگرچه در نگاه نخست بازار کوچکی برای ایران به شمار می‌رود، ولی بی‌تردید گسترش همکاری با این همسایه شمال‌غربی، به دلیل موقعیت ژئواکونومیک مزایای قابل‌توجهی را پیش‌روی ایران قرار خواهد داد، چراکه می‌تواند به‌عنوان پلی میان ایران و اروپا عمل کرده و زمینه‌های لازم برای ترانزیت و صادرات کالای ایرانی را به قاره اروپا برعهده گیرد. از طرف دیگر ارمنستانِ محصور در خشکی می‌تواند از طریق ایران به خلیج‌فارس راه یابد و از این‌رو ایران برای ایروان استراتژیک محسوب می‌شود.
تهاتر گاز و برق از مهم‌ترین بخش‌های مبادلات اقتصادی میان ایران و ارمنستان است. اگرچه روابط دوجانبه با ارمنستان ظرفیت بسیار گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف ترانزیتی، همکاری‌های پولی و مالی، کشاورزی و دامداری، دانشگاهی و گردشگری دارد. همکاری در زمینه فناوری اطلاعات نیز یکی‌دیگر از چشم‌انداز‌های جدید در مناسبات دوجانبه ایران و ارمنستان است تا آنجا که نیکول پاشینیان در سفر هفته گذشته خود به ایران تاکید کرد «هدف اول ارمنستان این بوده که فناوری اطلاعات را پیشرو در عرصه اقتصادی قرار دهد. عرصه صنعت و فناوری اطلاعات باید در ارمنستان توسعه یابد و پایه توسعه اقتصادی کشور شود.» و بر همکاری با شرکت‌های ایرانی در این راستا اشاره داشت. براساس آماری که خبرگزاری رسمی ارمنستان منتشر کرده میزان صادرات ایران به ارمنستان در سال ۲۰۱۸ حدود ۲۷۰ میلیون دلار بوده و واردات کشورمان از همسایه شمالی نیز نزدیک ۹۴ میلیون دلار به ثبت رسیده است که مجموع مبادلات نسبت به سال ۲۰۱۷ رشد ۴۰ درصدی داشته است. درحال حاضر بیش از پنج‌هزار شرکت با سرمایه ایرانی در پایتخت این کشور فعالیت دارند و ایران جزء پنج شریک اصلی تجاری ارمنستان محسوب می‌شود و با توجه به ظرفیت‌های گسترده موجود این آمار می‌تواند به‌شدت افزایش یابد.
کشور‌های زیادی تاکنون تحت تحریم قرار گرفته و شرایط سختی را پیش روی خود دیده‌اند، ایران، اما متفاوت از آنهاست چراکه دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که توان توسعه اقتصادی بزرگی را برای آن فراهم می‌آورد. یکی از مهم‌ترین این فرصت‌ها، کشور‌های همسایه ایران هستند. برخلاف کشورهایی مثل کره‌شمالی یا ونزوئلا، ایران به دلیل وسعت و همچنین قرارگرفتن در نقطه‌ای ژئواستراتژیک بالقوه مساحتی را در اختیار دارد که اول تعدد همسایگان را برای آن به همراه آورده و ثانیا باعث نیازمندی جدی و سفت و سخت برخی از آنان به خود شده است که ترانزیت یکی از این نیازمندی‌هاست. نیازمند‌هایی که یا به‌طور طبیعی براساس جغرافیای کشور‌ها حادث شده، یا براساس وقایع سیاسی و امنیتی. برای مثال کشور‌های مثل افغانستان یا ترکمنستان به‌طور طبیعی نیازمند همکاری با ایران هستند یا قطری‌ها بعد از درگیری با کشور‌های عربی و چالش تحریمی از سوی عربستان مجبور به گسترش همکاری‌ها با ایران شده‌اند.
حضور ایران در خط و اصل دریای خزر به خلیج‌فارس و دریای عمان باعث شده با حدود ۱۵ کشور مرز خاکی و آبی داشته باشد که این خود فرصت بی‌نظیری برای تبادل تجاری و رفع نیاز‌های اقتصادی است. اگر بازار‌ها و فرصت‌های کشور‌های بزرگی مانند هند، چین، روسیه و قزاقستان را کلا در نظر نگیریم، جمعیتی ۵۰۰ میلیون نفری در کشور‌های همسایه ایران ساکن است که بی‌شک دارای بازار‌های عظیم اقتصادی برای ایران است. در این بین نباید فراموش کرد که همکاری این کشور‌ها با ایران یک ویژگی بزرگ و منحصربه‌فرد دارد و آن رصد‌ناپذیر بودن از طریق سیستم‌های رایج تحریم است چراکه مرز‌های مشترک حمل‌ونقل بدون ناظر خارجی را فراهم می‌کند و سیستم‌های مالی و سنتی مانند حوالجات امکان انتقال پول را. البته همه اینها روی هم مرتفع‌کننده تمامی نیاز‌های کشور در ایام تحریم نیست، اما به هر حال براساس ظرفیت‌های بالفعل امکان کاهش جدی فشار‌ها را دارند و می‌توانند تا حدود بسیار بالایی خلأ‌های موجود را پرکنند. در این مساله البته نقد‌های زیادی به دولت‌های یازدهم و دوازدهم وارد است چراکه بسیاری از این فرصت‌ها در سال‌های گذشته و حتی ایام کنونی نادیده گرفته می‌شوند چنانکه کارشناسان می‌گویند فرصت‌سوزی بزرگی در کشور‌های منطقه در جریان است.
به همین بهانه مروری بر روابط سیاسی- اقتصادی ایران با برخی کشور‌های منطقه و فرصت‌های موجود برای دور زدن تحریم‌ها داریم.
عراق؛ از سوآپ تا سیتسم ارزی و بانکی
خیلی‌ها به یاد دارند در جریان دور قبلی تحریم‌ها در سال‌های پایانی دهه ۸۰ و یکی دو سال ابتدایی دهه ۹۰، چه جنجالی درمورد همکاری‌های اقتصادی ایران با عراق وجود داشت؛ همکاری‌هایی که در برخی نقاط موجب تمرکز رسانه‌ای و سیاسی آمریکایی‌ها می‌شد؛ مانند بانک اسلامی ایلاف که بار‌ها نام آن میان غربی‌ها برده شد. البته در همان ایام این هم شایع شده بود که ایران توانسته با ایجاد یک سیستم منسجم بانکی در کنار همکاری با صرافی‌هایی که در سلیمانیه همکارش هستند، بخشی از مشکلات خود را مرتفع سازد. امروز و در شرایطی که صرافی‌های دبی برای فعالیت ارزی دارای شرایط مناسب و مساعدی نیستند، سیستم ارزی و بانکی عراق که تجربه همکاری گسترده با آن وجود دارد، بزرگ‌ترین فرصت دور زدن تحریم‌ها برای ایران است. این البته سوای سیستم متشکل بانکی است که می‌تواند میان ایران از مبدأ عراق با دیگر کشور‌های منطقه وجود داشته باشد. حضور همتی در بغداد و ایجاد فرصت بزرگ تبادلات ارزی در بستر سیستم اقتصادی عراق از اقداماتی است که می‌تواند این پتانسیل بزرگ را بلااستفاده نگذارد. مساله دیگر که سال‌هاست کارشناسان آن را بیان می‌کنند، اما آنچنان که باید و شاید مورد توجه قرار نگرفته، تاسیس شرکت‌های واسط برای واردات نیازمندی‌های ایران از طریق عراق است. افزایش حجم همکاری‌های ایران با عراق از ۱۲ میلیارد دلار به ۲۰ میلیارد دلار که یک جهش به حساب می‌آید، تنها پرکننده بخشی از شاهراه خالی همکاری ایران با عراق است؛ عراق آسیب‌دیده از جنگ که هم نیاز به توسعه زیرساخت‌های خود دارد و هم نیاز به واردات گسترده. عراق برای توسعه زیرساخت‌های خود نیازمند واردات مواد اولیه‌ای است که بخش قابل‌توجهی از آن را ایران تولید می‌کند.
عراقی‌ها روزانه ۶۰۰ میلیون فوت مکعب گاز از ایران می‌خرند و آن‌گونه که سخنگوی وزارت نفت این کشور نیز تاکید کرده، گزینه‌ای جز ایران برای واردات گاز طبیعی ندارند، از این‌رو نمی‌توانند به‌هیچ‌وجه از تحریم‌های آمریکا پیروی کنند. از طرف دیگر ایران تنها منبع خارجی تامین‌کننده برق عراق است. عراقی‌ها حدود ۳۰ هزار مگاوات برق نیاز دارند که نیمی از آن را در داخل تولید می‌کنند، لذا مجبورند مابقی را از خارج و به‌صورت ویژه از ایران وارد کنند که البته حجم صادراتی ایران تا ظرفیت کامل فاصله دارد و با وجود تلاش‌های اخیر، نیازمند رایزنی‌های بیشتری برای افزایش این میزان است. نباید فراموش کرد همان حجم تولید برق در عراق نیز با سیستم فرسوده‌ای صورت می‌پذیرد که برای به‌روزرسانی آن عراقی‌ها به‌دنبال پیمانکار‌های کارآمدی می‌گردند. علاوه‌بر اینها، تجربه‌های نصف و نیمه‌ای که البته در گذشته میان دو کشور وجود داشته می‌تواند امروز شکل و شمایل جدیدی به خود بگیرد؛ تجربه‌های مهمی مانند سوآپ نفتی که فرصت همکاری مهمی میان ایران با عراق و حتی منطقه کردستان این کشور است. گفته می‌شود این رقم فعلا دورقمی است و امکان افزایش چندین‌برابری آن با رایزنی و تلاش‌های بیشتر وزارت نفت وجود دارد.
قطر فرصتی که جدی گرفته نشد
همین یکی دو سال پیش بود که چالش بزرگ میان اعراب یعنی درگیری قطر با عربستان باعث شد اتحاد عربی علیه ایران بشکند و از طرف دیگر یکی از اعضای مهم این جریان به ایران نزدیک شود. قطر چند ویژگی مهم دارد که برای ایران می‌تواند مبدأ مهمی از همکاری‌ها برای کاهش اثرات تحریم باشد. اول نیازمندی‌های گسترده قطر به واردات مخصوصا واردات روزانه یعنی مواد غذایی، خوراکی و کالا‌های مصرفی است، همان نیازی که در روز اول تحریم‌ها اعلام کرد و ایران و ترکیه به کمک این کشور آمدند. فاصله قطر تا بوشهر تنها ۱۸۵ کیلومتر است و این یعنی دسترسی آسان قطر به واردات گسترده محصولات کشاورزی و خوراکی تازه. قابل‌توجه است که حجم این واردات از ایران تا سطح پنج‌میلیارد دلار قابلیت افزایش دارد. نباید فراموش کرد که پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد قطری‌ها کل واردات خود را تا سال ۲۰۲۵ به ۱۶۱ میلیارد دلار خواهند رساند و این فرصتی بزرگ برای ایران است که تاکنون تنها به صادرات سیمان، آهن، فولاد و چند قلم کالای دیگر که تعداد آن به ۳۰۰ نمی‌رسد بسنده کرده و اکنون می‌تواند از این فرصت برای گسترش صادرات خود استفاده کند. متاسفانه باید گفت: کل تجارت خارجی ایران با قطر در سال ۹۶ کمتر از ۳۰۰ میلیون دلار بوده و این نشان‌دهنده حجم بسیار اندک ایران از بازار قطر است. این حجم اگر در مقابل مراودات اقتصادی ایران با امارات که اکنون حدود ۱۰ میلیارد دلار است قرار بگیرد، مشخص می‌شود ایران چه فرصت بزرگی را تاکنون از دست داده است.
مساله دوم سیستم پرقدرت هواپیمایی این کشور است. آنچنان که کسب اطلاع کرده ایم، قطری‌ها تاکنون چندین‌بار اعلام آمادگی کرده‌اند با افزایش پرواز‌ها و ارائه برخی خدمات هوایی به ایران در مسیر دور زدن تحریم‌ها، ایران را کمک کنند. قطرایرویز یکی از پنج شرکت بزرگ هواپیمایی جهان است که در زمان تحریم‌های کشور‌های عربی توانست با کمک ایران بقای خود را حفظ و با استفاده از آسمان پروازی ایران تا حد زیادی ظرفیت پروازی خود را بازیابی کند. گفته شده این مجموعه برای گسترش همکاری با ایران اعلام آمادگی کرده است.
میانه آبان‌ماه بود که روزنامه «العرب» از پیشنهاد عملیاتی قطر برای دور زدن تحریم‌های آمریکا از مسیر بانک‌های عراقی خبر داد و گفت: قطر بنا دارد با همکاری بغداد سیستم بانکی متشکلی برای همکاری با ایران فراهم کند؛ خبری که البته نه جزئیاتی از آن اعلام شد و نه ظاهرا بنا بود درمورد آن موضع‌گیری خاصی شود. ماجرا، اما از این قرار است که ایران می‌تواند از فرصت کشور‌های همسایه خود مانند قطر که سیستم‌های ارزی و بانکی پرحجم و پرقدرتی دارند و علاوه‌بر آن در بخش خصوصی آماده همکاری‌های گسترده با ایران هستند، فرصتی را ایجاد کند تا تاثیر تحریم‌های بانکی به حداقل خود برسند. قطر از گذشته با ایران همکاری‌های غیررسمی تجاری داشته که هم قابل رصد نیستند و هم امکان گسترش دارند.
ترکیه و یک الگوی بی‌سابقه برای دورزدن تحریم‌ها
پنجم نوامبر سال گذشته که دور جدید تحریم‌های آمریکا با تمرکز بر فروش نفت و گاز ایران به اجرا درآمد، ترکیه و چند کشور دیگر برای مدت زمان ۶ ماه از این تحریم‌ها مستثنی شدند. اردوغان البته همان‌موقع در اظهارنظری صریح گفت: کشورش از تحریم‌ها معاف شود یا نشود، به تجارت انرژی با ایران ادامه خواهد داد. به گفته رئیس‌جمهور ترکیه، بدون گاز ایران ترک‌ها به فاصله یک‌هفته برای گرم‌کردن خانه‌های خود با مشکل مواجه می‌شوند و این موضوع در آستانه فصل زمستان اهمیتی دوچندان داشت.
ترکیه البته در دور زدن تحریم‌ها سابقه‌دار است. طرح اجراشده توسط یک بانک ترکیه‌ای برای تجارت نفت ایران در برابر طلا در زمان تحریم‌های پیش از برجام برای تهران یک راه نجات بود. طبق گزارش‌های منتشرشده، این طرح درمجموع با انتقال حدود ۲۲ تا ۲۴ میلیارد دلار به ایران به بزرگ‌ترین طرح دور زدن تحریم‌ها در تاریخ تبدیل شد.
این رویه ادامه داشت تا زمانی که پای توافق هسته‌ای به میان آمد؛ از آنجا به بعد نوعی رقابت میان ترک‌ها و اروپایی‌ها در بازار ایران رقم خورد و به‌طور طبیعی در شرایطی که محدودیت‌های پیشین مقابل تجارت خارجی ایران برداشته شده بود، نقش آنها افت کرد. حالا، اما بار دیگر در شرایطی که بسیاری از شرکت‌های اروپایی در پی نگرانی از تحریم‌های ثانویه ایران را ترک کرده‌اند و چین هم در معاملات با ایران احتیاط می‌کند، ترکیه درصدد استفاده از فرصت پیش‌آمده در بازار پرسود ایران بدون حضور رقبای اروپایی و آسیای‌شرقی برآمده است.
ترکیه هم همسایه ایران است و هم تنها کشور صنعتی نزدیک به ایران که توانایی برآورده‌کردن نیاز‌های آن را دارد و می‌تواند بهره‌های زیادی از آن ببرد. در همین راستا می‌توان گفت: مهم‌ترین دلیل گسترش روابط اقتصادی و تداوم حجم قابل‌توجه تجاری دو کشور، نیاز ایران به محصولات صنعتی ترکیه به‌ویژه تحت وضعیت تحریم‌های اقتصادی و نیاز ترکیه به منابع انرژی و محصولات هیدروکربنی ایران بوده است. ترکیه بعد از چین و امارات متحده عربی سومین بازار صادرات و واردات به ایران است و ایران جایگاه ششم در واردات و رتبه سوم در بازار صادراتی ترکیه را داراست.
علاوه‌بر آن ایران فارغ از حوزه انرژی، به ترکیه به‌عنوان بازاری برای صادرات غیرنفتی خود می‌نگرد؛ بازاری که از قضا ارزآوری قابل‌توجهی هم به‌دنبال دارد. رشد تعداد بی‌سابقه شرکت‌های ایرانی به ثبت رسیده در ترکیه پس از خروج ایالات متحده از برجام را از همین زاویه می‌توان تحلیل کرد؛ جهشی که خیلی‌ها را به این جمع‌بندی رسانده که عمده این شرکت‌ها -که عمدتا در زمینه تولید، تولید انرژی، الکترونیک، ارتباطات، ساخت‌وساز و... فعال هستند- ماهیتی پوششی دارند تا برای دور زدن تحریم‌ها به تهران کمک کنند.
روسیه، پلی به حوزه اوراسیا
روسیه را باید یکی از شاه‌کلید‌های دور زدن تحریم‌ها دانست؛ کشوری که خود مانند ایران به درد تحریم‌های آمریکا دچار است و مناسبات دوجانبه سال‌های اخیر نشان می‌دهد می‌توان به آن به چشم یک هم‌پیمان تا حد زیادی مطمئن نگاه کرد.
در این‌باره باید گفت: فارغ از همکاری‌های امنیتی بسیار گسترده بین دو کشور ظرفیت‌های اقتصادی روسیه در این سال‌ها آن‌گونه که باید، مورد توجه قرار نگرفته و بر این اساس تجارت خارجی ایران- روسیه چندان موفق نبوده است. اگرچه مبادلات اقتصادی دو کشور در سال ۲۰۱۸ رشد قابل‌توجهی داشته، اما ظرفیت‌های فراوانی در این‌باره مغفول مانده که می‌توان در شرایط کنونی از آنها بهره برد.
به‌عنوان نمونه تنها در یک فقره براساس توافق اولیه‌ای که در سفر ولایتی، مشاور رهبر انقلاب در امور بین‌الملل به مسکو انجام شد، روسیه اعلام آمادگی کرد در حوزه نفت و گاز سقف مناسبات تجاری با ایران را به ۵۰ میلیارد دلار در سال برساند؛ توافقی که مبنای آن سوآپ نفتی ایران توسط روس‌ها و صادرکردن روزانه یک میلیون بشکه نفت ایران از طریق این کشور بود.
باید به این موضوع آمادگی روسیه برای خرید محصولات کشاورزی و باغی ایران را اضافه کرد که این می‌تواند تا ۲۰ میلیارد دلار توسعه پیدا کند و به کشاورزی ایران رونق و ثبات ببخشد.
مضاف بر آن با توجه به تجربه روسیه و رتبه اولی که در ساخت نیروگاه‌های بزرگ و کوچک دارد، ایران می‌تواند با بهره‌برداری از ظرفیت روسیه به یک کشور صادرکننده عمده برق تبدیل شود و از سوی دیگر، نیروگاه‌های کوچک می‌توانند در سواحل جنوبی ما احداث شوند و از این طریق ضمن غلبه بر مشکل کم‌آبی می‌توان به کشاورزی در جنوب کشور جان تازه‌ای داد و تا حد قابل‌توجهی بر بحران بیکاری در این مناطق فائق آمد.
ضمن آنکه در حاشیه همکاری با روسیه می‌توان از ظرفیت بازار کشور‌های اوراسیا شامل روسیه، بلاروس، ارمنستان، آذربایجان، قزاقستان و... نیز بهره‌مند شد؛ ظرفیتی که از قضا تاثیر‌پذیری کمتری از سیاست‌های غرب خواهد داشت و می‌تواند یاری‌رسان اقتصاد ایران در شرایط تحریم باشد.
هر چه هست، در مسیر بهره‌مندی از این ظرفیت‌ها، مواردی، چون مشکلات حمل‌ونقلی، ضعف خدمات بندری، ضعف ساختار لجستیک، ضعف زیرساخت‌های تجاری نظیر توسعه خطوط ریلی پرسرعت، روابط کارگزاری بانکی، صدور ضمانتنامه بانکی برای پروژه‌های خدمات فنی و مهندسی، ایجاد خطوط اعتباری و تسهیل تبادل اسناد تجاری و... موانعی هستند که درصورت رفع آنها، می‌توان تا حد زیادی به دور زدن تحریم‌های آمریکا و انفعال اروپا در مواجهه با آن امیدوار بود.
فرصت ترانزیت ارمنستان را جدی بگیرید
سفر اخیر «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان به ایران نشان داد ایروان به‌رغم فشار‌های آمریکا به تعهدات خود در قبال همسایه متحد خود همچنان پایبند است. نیمه‌دوم آبان ماه و همزمان با شروع دور دوم تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی، جان بولتون برای همراه کردن ارمنستان با تحریم‌های ضدایرانی راهی این کشور شد؛ مسیری که پیش از آن رودی جولیانی، وکیل شخصی ترامپ، در آن گام نهاده بود. با این حال پاشینیان در سفر به تهران نه‌تن‌ها با وزرا که هیاتی از تمام گروه‌های پارلمانی ارمنستان را به همراه داشت تا بیش از پیش اهمیت رابطه با ایران و دست رد به سینه آمریکا را نشان دهد.
نقش سازنده ایران در اختلاف میان جمهوری‌آذربایجان و جمهوری ارمنستان در قره‌باغ، باعث شده هر دو همسایه قفقازی با نگاهی مثبت به ایران، حسن همجواری را مدنظر داشته باشند. همین مساله ظرفیت گسترده‌ای از مناسبات دوجانبه را می‌تواند برای جمهوری اسلامی با هریک از این دو همسایه شمالی رقم زند. به‌خصوص اینکه در این میان جمهوری ارمنستان تا امروز نشان داده برای حفظ استقلال روابط خود از آمریکا اهمیت ویژه‌ای قائل است و زیر بار دیکته غرب علیه ایران نرفته است.
ارمنستان با مساحتی نزدیک به ۳۰ هزار کیلومتر مربع، سه میلیون نفر جمعیت و اقتصاد ۱۱.۵ میلیارد دلاری اگرچه در نگاه نخست بازار کوچکی برای ایران به شمار می‌رود، ولی بی‌تردید گسترش همکاری با این همسایه شمال‌غربی، به دلیل موقعیت ژئواکونومیک مزایای قابل‌توجهی را پیش‌روی ایران قرار خواهد داد، چراکه می‌تواند به‌عنوان پلی میان ایران و اروپا عمل کرده و زمینه‌های لازم برای ترانزیت و صادرات کالای ایرانی را به قاره اروپا برعهده گیرد. از طرف دیگر ارمنستانِ محصور در خشکی می‌تواند از طریق ایران به خلیج‌فارس راه یابد و از این‌رو ایران برای ایروان استراتژیک محسوب می‌شود.
تهاتر گاز و برق از مهم‌ترین بخش‌های مبادلات اقتصادی میان ایران و ارمنستان است. اگرچه روابط دوجانبه با ارمنستان ظرفیت بسیار گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف ترانزیتی، همکاری‌های پولی و مالی، کشاورزی و دامداری، دانشگاهی و گردشگری دارد. همکاری در زمینه فناوری اطلاعات نیز یکی‌دیگر از چشم‌انداز‌های جدید در مناسبات دوجانبه ایران و ارمنستان است تا آنجا که نیکول پاشینیان در سفر هفته گذشته خود به ایران تاکید کرد «هدف اول ارمنستان این بوده که فناوری اطلاعات را پیشرو در عرصه اقتصادی قرار دهد. عرصه صنعت و فناوری اطلاعات باید در ارمنستان توسعه یابد و پایه توسعه اقتصادی کشور شود.» و بر همکاری با شرکت‌های ایرانی در این راستا اشاره داشت. براساس آماری که خبرگزاری رسمی ارمنستان منتشر کرده میزان صادرات ایران به ارمنستان در سال ۲۰۱۸ حدود ۲۷۰ میلیون دلار بوده و واردات کشورمان از همسایه شمالی نیز نزدیک ۹۴ میلیون دلار به ثبت رسیده است که مجموع مبادلات نسبت به سال ۲۰۱۷ رشد ۴۰ درصدی داشته است. درحال حاضر بیش از پنج‌هزار شرکت با سرمایه ایرانی در پایتخت این کشور فعالیت دارند و ایران جزء پنج شریک اصلی تجاری ارمنستان محسوب می‌شود و با توجه به ظرفیت‌های گسترده موجود این آمار می‌تواند به‌شدت افزایش یابد.
منبع: فرهیختگان
ارسال نظرات