صعود کشور به قله‌های برتر تکنولوژی نانوی جهان / محققان ایرانی در انتشار مقالات و ثبت پتنت‌های حوزه نانو درخشیدند

گروه فناوری خبرگزاری دانشجو، محیا معصومی- برنامه ۱۰ ساله اول فناوری نانو با عنوان «سـند راهبرد آینده» برای دوره زمانی ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ اجرا شـد. با پایان یافتن دوره ۱۰ ساله اول توسعه فناوری نانو، جمهوری اسلامی ایران توانست ضمن اشراف و تسلط علمی بر این حوزه و توسعه زیرساخت‌های لازم برای پیشرفت فناوری و براساس یک الگوی پیشرفت درونزا و برون‌نگر، در مسـیر تولید ثروت و ورود به بازار‌های داخلی و بین‌المللی قدم بگذارد. با تصویب سـند ۱۰ ساله دوم پیشرفت فناوری نانو در ایران تحت عنوان «گسترش کاربرد فناوری نانو در افق ۱۴۰۴» در آذرماه سال ۱۳۹۶ در هیئت وزیران، راه برای بهره‌گیری از آثار اقتصادی و اجتماعی فناوری نانو و مشارکت در مسابقه جهانی این عرصه هموارتر شده است.

سند گسترش کاربرد فناوری نانو در افق ۱۴۰۴ براساس ارزیابی‌های انجام شده از نحوه اجرای سند ۱۰ ساله اول و بازخورد‌های حاصل از اجرای آن و همچنین براساس رویکرد‌ها و سیاست‌های جدید در توسعه علم و فناوری، تدوین شده است. در این سند تلاش شده تا اهداف و نحوه دستیابی به آن‌ها به گونه‌ای به روزرسانی شود که پیشگامی کشور در عرصه این فناوری نوظهور، پرشتاب از گذشته ادامه یابد.

 

بر این اساس رویکرد کلی حاکم بر سند اول که ناظر به توسعه، تأمین و تربیت نیروی انسانی و تأمین زیرساخت‌ها برای توسعه فناوری بود به مرجعیت علمی، انتخاب و توسعه فناوری‌های کلیدی، استقرار سیستم نانونماد، ایجاد صنایع نانویی، ارتقاء صنایع موجود از طریق فناوری نانو و توسعه بازار و صادرات محصـولات نانو تغییر یافته است؛ بنابراین در دوره جدید، افزایش اقتدار علمی کشور، توسعه صنعت و بازار نانو و نقش‌آفرینی این فناوری در زندگی مردم هدف‌گیری شده است.

اهدافی که لازمه دستیابی به آنها، حفظ ویژگی‌های مثبت و مناسب این حرکت تا به امروز، قانع نشدن به پیشرفت‌های حال حاضر و تلاش و حرکت جهادی و با برنامه در راه رسیدن به قله‌ها است.

در سند گسترش کاربرد فناوری نانو ایران در افق ۱۴۰۴، دستیابی ایران به جایگاه پنجم جهان در تولید علم نانو و جایگاه پانزدهم در ثبت اختراعات نانو در دفاتر معتبر جهانی، هدف‌گذاری شده است.

جایگاه جهانی ایران در علم و فناوری نانو به وسیله شاخص‌های کلان «کمیت و کیفیت مقاالت» و «تعداد اختراعات فناوری نانو» ارزیابی می‌شود. برای ارزیابی جایگاه ایران در علم نانو از پایگاه داده WoS) Web of Science) به عنوان منبع آمار و اطلاعات استفاده می‌شود و مقاالت پژوهشی مرتبط با فناوری نانو با استفاده از یک عبارت جستجوی معتبر، استخراج و اندازه‌گیری خواهند شد.

در بحث نوآوری نیز تعداد اختراعات فناوری‌نانو در دفاتر ثبت پتنت معتبر دنیا از جمله اداره ثبت پتنت آمریکا (USPTO) و اداره ثبت پتنت اروپا (EPO) اندازه‌گیری می‌شوند.

 

سال ۲۰۱۸ میلادی، ۱۰۱۳۸ مقاله مرتبط با فناوری نانو از سوی محققان ایرانی در WoS نمایه شد که معادل ۵.۸۵ درصد از کل مقالات نانو منتشر شده در سال ۲۰۱۸ است. ایران با این سهم از انتشارات نانو، همانند سال گذشته، در رتبه چهارم دنیا قرار گرفت.

جایگاه فوق در حالی به دست آمده که در سال ۲۰۰۱ و قبل از تأسیس ستاد فناوری نانو که تعداد معدودی از محققان و دانشمندان ایرانی با این فناوری نوظهور آشنا بودند، کشور با انتشار ۱۰ مقاله نانو در رده ۵۷ دنیا و ششم خاورمیانه قرار داشت.

ایران در سال‌های بعد همواره یک روند صعودی را در انتشار علم نانو طی کرد، به طوریکه از انتشار سالانه ۱۰ مقاله نانو به انتشار روزانه ۲۸ مقاله نانویی رسید. متوسط درصد رشد سالانه مقالات نانو ایران در این ۱۷ سال حدود ۵۸ درصد بوده است. این تعداد از مقالات نانو بیش از یک پنجم کل مقالات علمی منتشر شده ایران در WoS را شامل می‌شوند.

این امر نشان دهنده اولویت دهی ویژه جمهوری اسلامی ایران به علم نانو است، همچنین ایران از لحاظ سرانه مقاله نانو به جمعیت، در رتبه پانزدهم و از لحاظ تعداد مقاله به ازای مقدار GDP براساس نرخ برابری قدرت پول (PPP) در رتبه اول دنیا قرار دارد.

 

دانشگاه آزاد اسلامی (شامل کلیه واحدها) بیش از یک پنجم مقالات نانوی ایران را در سال ۲۰۱۸ منتشر کرده است. دانشگاه تهران، صنعتی امیرکبیر و علوم پزشکی تهران در رده‌های بعدی دانشگاه آزاد قرار می‌گیرند.

نانوکامپوزیت‌ها، گرافن و نانولوله‌ها پرکاربردترین نانوساختار‌ها در مقالات ایران برای سال ۲۰۱۸ بوده‌اند.

 

جایگاه جهانی ایران در کیفیت علم نانو
۲ شاخص «میانگین ارجاع به هر مقاله نانو» و «h-Index» به ترتیب معیاری از کیفیت و تعداد مقاالات پراستناد به حساب می‌آیند.
ایران در شاخص میانگین ارجاع به مقالات نانوی سال ۲۰۱۸ در رتبه ۲۱ قرار دارد. در شاخص h-Index رتبه جهانی ایران برای مقالات منتشر شده در ۵ سال منتهی به ۲۰۱۸ (h-Index پنج ساله) ۱۵ است. سهم مقالات نانو مشترک ایران با کشور‌های دیگر در سال ۲۰۱۸ حدود ۲۰ درصد بود.

 

ثبت ۲۳۹ اختراع مرتبط با فناوری نانو از سوی نوآوران کشور
ایران تا پایان سال ۲۰۱۸ در مجموع ۲۳۹ اختراع مرتبط با فناوری نانو در دفاتر ثبت پتنت آمریکا و اروپا منتشر کرده است.

تعداد پتنت‌های نانو ایران در USPTO سال ۲۰۱۸، ۱۸ پتنت بوده است؛ علاوه بر این، در همین سال ۴۲ اختراع نانویی دیگر در حال ثبت هستند که مجموعا ۶۰ پرونده ثبت اختراع می‌شوند. بر این اساس ایران رتبه ۲۳ دنیا را برای پتنت‌های ثبت شـده در USPTO طی سال ۲۰۱۸ دارد. نسبت تعداد پتنت‌ها به تعداد مقالات نانو نشان می‌دهد که ایران در زمینه نوآوری و تولید فناوری نانو همانند تولید علم موفق نبوده و ۰.۶ پتنت نانویی در ازای هر ۱۰۰ مقاله نانو ثبت شده است.

 

البته افزایش نرخ ارز در سال ۹۷ و مشکلاتی که در ثبت بین‌المللی اختراعات فناوران ایرانی و ورود محصولات ایرانی به بازار‌های خارجی وجود دارد، این شاخص را تحت تاثیر جدی قرار داده است. با این حال باید توجه داشت که همین تعداد اختراعات مرتبط با فناوری نانو سهمی در حدود ۳۰ درصد از کل پتنت‌های ثبت شده ایران در ادارات ثبت پتنت آمریکا و اروپا را شامل می‌شوند.