نگاهی به فراز و نشیب‌های جمعیت ایران / انتقال هرم سنی جمعیت کشور به سالخوردگی

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو؛ بعد از انقلاب اسلامی رشد جمعیت افزایش پیدا کرد و در دهه ۶۰ جمعیت کشور به ۶۰ میلیون نفر یعنی حدود دو برابر جمعیت قبل از انقلاب رسید. این افزایش جمعیت به نوعی اعتقادی بود و در حالی صورت گرفت که انقلاب نوپای ما درگیر مسائلی، چون تحریم‌های اقتصادی و جنگ بود.

اواسط دهه شصت با تصویب مجلس، سیاست کنترل جمعیت شروع شد و برآورد جمعیت شناسان این بود که نرخ رشد جمعیت به این زودی‌ها کاهش پیدا نخواهد کرد و حتی تا سال ۱۳۹۱ به رشد ۲ درصدی دست نخواهیم یافت، اما آنچه پیش بینی شده بود در سال ۱۳۹۱ اتفاق بیفتد در سال ۱۳۷۱ اتفاق افتاد.

 

در حالی که در نیمه دهه ۶۰ میانگین سنی جمعیت کشور به ۲۱.۷ سال رسیده بود، این عدد در سرشماری سال ۱۳۸۵ به ۲۷.۹۷ رسید و در دهه اخیر به ۳۱.۱ رسیده است و این نمایانگر مراحل اولیه انتقال هرم سنی جمعیت ایران از مرحله جوانی به سالخوردگی جمعیت است.

نرخ باروری در سالیان اخیر کاهش چشمگیری داشته است و به ۱.۸ فرزند در سال ۱۳۹۵ رسیده است که در حال حاضر ایران پایین‎ترین نرخ باروری دنیای اسلام را به خود اختصاص داده‌است.

محمدجواد محمودی، رئیس کمیته مطالعات و پایش سیاست‌های جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی در مقاله «سالخوردگی جمعیت؛ یک مسئله اجتماعی جمعیتی» می‌نویسد: «در ایران، کاهش چشمگیر نرخ باروری در دهه هفتاد و تداوم و تشدید آن در دهه هشتاد، ترکیب سنی جمعیت را در آینده نزدیک سالخورده می‌کند. سرعت و شدت زیاد کاهش باروری در ایران با شیب تندتری از سایر کشور‌ها مشاهده می‌شود. در ایران، در سال ۱۳۹۴ حدود ۱۰ درصد جمعیت بالای ۶۰ سال سن داشته اند. در ۳۵ سال آینده یعنی سال ۱۴۲۹ (در صورت ادامه یافتن روند کاهش رشد جمعیت)، درصد سالخوردگی جمعیت ایران به ۳۳ درصد افزایش خواهد یافت».

 

دکتر «نیکولاس ابرشتات» (Nicholas Eberstadt) از محققان انستیتو انترپرایز آمریکا در مقاله‌ای با عنوان «کاهش باروری در جهان اسلام: تغییری فاحش که در کمال تعجب کسی متوجه آن نشده است» می‌نویسد: «کاهش نرخ باروری در ایران طی ۳۰ سال گذشته حیرت‌انگیز و معادل ۷۰ درصد بوده است. این میزان یکی از سریع‌ترین و چشمگیرترین آمار‌های کاهش باروری در تاریخ بشر بوده است! با توجه به آمار اداره سرشماری آمریکا، تا سال ۲۰۴۰، درصد افراد سالمند بالای ۶۵ سال در ۱۰ کشوری که بیشترین جمعیت مسلمان را دارند، از جمله اندونزی، ایران، الجزایر و مراکش، از درصد سالمندان حال حاضر آمریکا بیشتر خواهد بود. با توجه به درآمد نسبتا پائین این کشورها، چگونگی مواجهه با نیاز‌های فزاینده پیش روی سالمندان یکی از چالش‌های جدی کشور‌های مسلمان خواهد بود.»

 

محمد میرزایی، استاد تمام گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران و رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران با اشاره به اینکه بعد از انقلاب رشد سالانه جمعیت ۴ درصد بود که ۳.۲ آن رشد طبیعی بود؛ گفت: رشد متعادل جمعیت کمتر از یک درصد است و در اولین برنامه بعد از انقلاب تنظیم خانواده در دستور کار قرار گرفت، چون رشد جمعیت باید مهار می‌شد.

وی با بیان اینکه سطح جانشینی جمعیت ۲.۱ است و الان زیر سطح جانشینی هستیم، افزود: سن ازدواج باید پایین بیاید و اگر ازدواج تسهیل و ترویج شود سطح جانشینی خود به خود حل خواهد شد.

میرزایی با تاکید بر اینکه الان در فرصت طلایی هستیم و بیش از ۷۰ درصد جمعیت جوان است؛ اظهار کرد:شرایط دادن وام ازدواج بسیار سخت است. همچنین شغل را باید به شرطی به جوانان بدهند که ازدواج کنند، چون اولین سوالی که در خواستگاری از جوان می‌پرسند، کار اوست.

 

آمار و ارقام نشان می‌دهد دهه شصتی‌ها با همه نوستالژی‌ها و مشکلاتشان بیست سال دیگر سالمند می‌شوند. همین آمار‌ها میگویند بیش از ٣٠ درصد جمعیت کشور در سال ٢٠٥٠ سالمند مى شوند و این آمار از میانگین جمعیت جهان و آسیا در سال ٢٠٥٠ بالاتر خواهد بود. این در حالی است که ایران هیچ وقت با این حجم عظیم از جمعیت سالمند روبرو نبوده و تجربه برخورد با این تعداد را نداشته است.

این آمار‌ها در حالی است که ارتقاء پویایی، بالندگی و جوانی جمعیّت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی و رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده و افزایش فرزند، کاهش سن ازدواج و حمایت از زوج‌های جوان و توانمندسازی آنان در تأمین هزینه‌های زندگی و تربیت نسل صالح و کارآمد از جمله بند‌های سیاست‌های ابلاغی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری است.

بند‌های فوق نه تنها تا کنون عملی نشده است بلکه به بند سوم این سیاست‌های کلی جمعیت یعنی" اختصاص تسهیلات مناسب برای مادران بویژه در دوره بارداری و شیردهی و پوشش بیمه‌ای هزینه‌های زایمان و درمان ناباروری مردان و زنان و تقویت نهاد‌ها و مؤسسات حمایتی ذی‌ربط" هم دقیقا وارونه عمل شده است.

مرخصی‌های تشویقی برای زایمان و شیردهی اعمال شده است، اما تبعات بدی را برای متقاضیان در پی داشته است که دیگر کسی جرات نمیکند از این تسهیلات استفاده کند و یا در در ذهن خود بچه دار شدن را متصور شود. به گفته محمدحسن زدا، معاون فنی و درآمد سازمان تامین اجتماعی تحقیقات این سازمان در سال ۹۴ نشان می‌دهد که در بازه زمانی ۱۸ماهه، ۴۷ هزار زن پس از گذراندن مرخصی زایمان ۶ ماهه با اخراج روبه‌رو شده‌اند!

همچنین اخیرا هیأت عمومی دیوان عدالت اداری، بخشنامه مدیرکل روابط کار و جبران خدمت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مبنی بر ممنوعیت اخراج زنان کارگر در ایام مرخصی زایمان و دوران شیردهی (تا پایان دوسالگی کودک) را ابطال کرد.

اقدامات فوق در حالی صورت گرفته است که اکنون کشور به افزایش نرخ باوری برای بالا رفتن سطح جانشینی جمعیت نیاز دارد و این در حالی است که به دلیل مشکلات اقتصادی عدیده، هم سن ازدواج بالا رفته است و هم زوجین ترجیح میدهند یا فرزند نداشته باشند و یا به یک فرزند اکتفا کنند که این خطری برای آینده جمعیتی کشور محسوب می‌شود؛ بنابراین باید با ارائه تسهیلات به جوانان جهت ازدواج و به زوج‌های جوان جهت فرزندآوری، نرخ باروری را در کشور افزایش داد تا هم سیاست‌های کلی جمعیتی که از سوی رهبری ابلاغ شده، عملی شوند و هم اینکه از سالخوردگی بیش از حد جمعیت ایران جلوگیری شود.

 

گفتنی است که بیکاری و مشکلات اقتصادی عمده‌ترین دلیل کاهش میزان ازدواج، بالا رفتن سن ازدواج و کاهش نرخ باروری در سالیان اخیر بوده است که متاسفانه مسئولان مربوطه برای حل این مشکل تاکنون اقدام شایسته‌ای نکرده اند.

برژینسکی، سیاستمدار کهنه کار امریکایی و مشاور سابق امنیت ملی امریکا، در مصاحبه‌ای با روزنامه وال استریت ژورنال در مارس ۲۰۰۹، درباره تغییر جمعیت ایران نکته‌ای را بیان کرد که ابعاد بسیار گسترده‌ای دارد.

وی در آن مصاحبه گفته بود: از فکر کردن به حمله پیش دستانه علیه تاسیسات هسته‌ای ایران بپرهیزید و گفتگو‌ها با تهران را حفظ کنید، بالاتر از همه بازی طولانی مدتی را انجام دهید؛ چون زمان و آمار‌های جمعیتی و تغییر نسل در ایران به نفع رژیم کنونی نیست.