تشریح اقدامات دفتر سلامتِ وزارت بهداشت / رشد جمعیت در ۲۰ سال آینده به صفر یا زیر صفر خواهد رسید

به گزارش مجتبی کریمی، خبرنگار گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو، سید حامد برکاتی مدیر کل دفتر سلامت، جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت در گفتگو با دانشجو اظهار کرد: بحث آمار رسمی جمعیت کشور و رخداد‌های جمعیتی مربوط به سازمان ثبت احوال و مرکز آمار ایران است. ما نیز آمار‌های سامانه وزارت بهداشت را به طور منظم و در کنار سایر آمار‌های مرتبط با سلامتی، وضعیت جمعیت و شاخص‌های آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم که این بررسی‌ها با توجه به نوع شاخص، سالانه، ۶ ماهه و یا فصلی است. به عنوان مثال در بررسی‌های سه ماه اول سال ۹۸ نشان داده شد که تولد‌ها حدود ۱۵ درصد کمتر از سال قبل بوده است و در ادامه سال ۹۸ نیز این روند به روال قبل بوده است. همچنین در این باره نیز هشدار‌هایی را در جلسات مختلف با همکارانمان در دانشگاه‌ها و با نهاد‌های ذیربط عنوان کردیم. در سال ۹۸ بر اساس آمار‌های ثبت احوال و مرکز آمار ایران با حدود یک میلیون و صد و نود و شش هزار تولد و شاخص باروری کل حدود ۱.۷۴ مواجه بودیم. این به این معناست که خانواده‌های مزدوج و متاهلین ایرانی به طور متوسط ۲ فرزند دارند و آمار کمتر از یک فرزند در هر خانواده صحت ندارد. چرا که ضریب جایگزینی برای کل جمعیت در سال ۹۸ کمی بیش از ۱.۷ است و به این معناست که اگر به آمار برگردیم متوسط خانواده‌های ایرانی مزدوج حدود دو فرزند دارند.

 

 

وی افزود: شاخص باروری به دو صورت باروری کل و باروری نکاهی است که باروری کل در کشور با متدولوژی خاصی از تقسیم تعداد کل فرزندان متولد شده بر زنانی که درسن باروری (۱۰ تا ۵۴ سال) هستند، اعم از زنان مجرد و متاهل به دست می‌آید. همچنین باروری نکاهی یعنی تقسیم تعداد کل فرزندان متولد شده بر زنان متاهلی که درسن باروری (۱۰ تا ۵۴ سال) هستند. شاخص باروری کل حدود ۱.۷ بوده و شاخص باروری نکاهی نیز حدود ۲ است.

 

برکاتی عنوان کرد:اما چند سالی است که کشور در باروری کل دچار مشکل بوده و این شاخص به زیر سطح جایگزینی رسیده است. مشکل بزرگتر اینجاست که در استان‌های پرجمعیت این عدد به یک نزدیک شده است. در گیلان عدد ۱.۱، مازندران و مرکزی ۱.۲ و ۱.۳، البرز ۱.۲، اصفهان ۱.۴ و تهران ۱.۳ را نشان می‌دهد. اما تعدادی از استان‌ها از جمله خوزستان، خراسان شمالی، رضوی، جنوبی و یزد، هرمزگان هنوز شاخص باروری کل بالای سطح جایگزینی است و البته این استان‌ها هم در چند سال گذشته مثل همه‌ی استان‌های دیگر کشور روند کاهشی داشته اند.

 

 

وی بیان کرد: برای حفظ ترکیب و جوانی جمعیت توصیه این است که این عدد (شاخص باروری کل) بالای ۲.۱ باشد. اگر بخواهیم به این هدف دست پیدا کنیم، زنان ازدواج کرده باید سه فرزند داشته باشند که اگر این اتفاق بیفتد شاخص جایگزینی جمعیت به حدود نرخ جایگزینی را می‌رسد. خانواده‌های ازدواج کرده الان به طور متوسط حدود دو فرزند دارند، اما نکته‌ای که وجود دارد و نگران کننده است تنها عدد فعلی نیست بلکه پیشرفت و روند کاهشی این عدد است. برای اولین بار در سال ۹۸ رشد جمعیت در کشور به زیر ۱ درصد و حدود ۰.۹۷ درصد رسید. با این روند در یک بازه زمانی تا حدود۲۰ سال دیگر به رشد جمعیت نزدیک صفر و یا زیر صفر خواهیم رسید.

 

 

برکاتی اضافه کرد: علاوه بر این شاخص‌های نگران‌کننده دیگری نیز وجود دارد، متوسط سن جمعیت کشور در سال ۵۵ و در اواسط انقلاب حدود ۲۱ الی ۲۲ سال بود، اما الان این عدد به حدود ۳۲ سال رسیده است. یعنی ایران در این بازه زمانی ۴۵ سال، حدود ۱۰ سال مسن‌تر شده است. این نشان می‌دهد که کشور از جوانی خارج و وارد میانسالی شده است. نکته قابل توجه این است که در زمان فعلی، کشور‌های توسعه یافته و در حال توسعه به دنبال ترکیب جمعیتی‌ای با هرچه بیشتر نیروی جوان و نیروی کار هستند و البته کشور ما علاوه بر آن باید به پویندگی، بالندگی و نشاط در اجتماع برسد و این اتفاق باید با حفظ نسبت کودکان و نوجوانان به کل جمعیت رخ می‌دهد. نسبت جمعبت در سن کار (۱۵ تا ۶۵ سال) اگر بیش از دو سوم کل جمعیت باشد قابل قبول است. جمعیت در سن کار علاوه بر نقشی که در تولید و توسعه دارند، دو طیف دیگر را که سالمندان و کودکان هستند را حمایت و پشتیبانی می‌کنند. آمار سن کار کشور در حال حاضر حدود ۶۸ درصد است، اما متاسفانه در حال کاهش است.

 

مدیر کل دفتر سلامت، جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت ادامه داد: چند سال قبل این عدد نزدیک ۷۱ درصد بوده است و اگر تعداد متولدان کم شود (که در سال‌های اخیر این اتفاق افتاده است)، در آینده نه چندان دور جمعیت در سن کار کاهش خواهد یافت و به زیر عدد مناسب می‌رسد. برآورد این است که در ۲۵ سال آینده نسبت جمعیتی در سن کار در کشور ما مطلوب نخواهد بود.

 

برکاتی گفت: چند کار و اقداماتی را از حدود سال گذشته به اجرا درآمد عبارتند از:دستورالعمل تنظیم خانواده حذف و دستورالعمل‌های جدیدی برای مراقبت از باروری ویژه (بارداری‌های نیازمند مراقبت ویژه) تدوین شد. برای این کار از زمستان ۹۶ اقدامات و اصلاحات را شروع کردیم و دستور عمل قبلی را به ۸۴ هیئت بورد و انجمن علمی مرتبط ارسال کردیم، نظرات را گرفتیم که حدود یکسال به طول انجامید و جلسات ویژه‌ای تشکیل شد که این اقدامات عملیاتی شوند و همچنین خدمات فعلی بر مبنای همین دستورالعمل ها‌ی اصلاح شده صورت می‌گیرد.

 

 

وی تصریح کرد: نظارت‌های بهداشتی توسط خانه‌های بهداشت و پایگاه‌های سلامت، مراکز خدمات جامع شهری و روستایی توسط کارشناسان شهرستانی و دانشگاهی صورت گرفته است وکماکان ادامه دارد. دستورالعمل‌هایی که مخصوص آموزش و مشاوره برای مادرانی است که تک فرزند دارند و یا فرزندی ندرند ابلاغ شده که بر اساس آن‌ها مشورت و خدمت داده می‌شود.

 

 

برکاتی بیان کرد: همچنین در ابتدای سال ۹۸ یکی از دستورالعمل‌هایی که جمع بندی و ابلاغ شد، بحث فاصله دو بارداری بود. بر اساس مستندات قبلی زمان بین دو بارداری ۳ تا ۵ سال توصیه می‌شد. اما با بررسی مستندات علمی بین المللی و شواهد متقن علمی این توصیه به روز شد و در حال حاضر فاصله دو بارداری بر اساس شرایط مادر ۱۸ تا ۲۴ ماه توصیه می‌شود.

 

مدیر کل دفتر سلامت، جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت با بیان اینکه به طور معمول مادران برای مراقبت‌های سلامتی کودکانشان به مراکز ارائه خدمت (خانه بهداشت در روستا و پایگاه سلامت در شهر ها) مراجعه می‌کنند اشاره کرد: در برنامه ملی سلامت، کودکان تا سن یک سالگی ۸ بار و در ۲ سالگی ۳ بار در خانه بهداشت و پایگاه سلامت مراقبت می‌شوند. در مراقبت‌های یک سالگی، ۱۸ ماهگی و دو سالگی کودک یکی از خدماتی که به مادران ارائه می‌شود، همین مشاوره فرزندآوری است.

 

وی افزود: در این دستورالعمل‌ها یک بخش درباره مادرانی است که بعد از ۳۵ سال فرزند خود را به دنیا می‌آورندو آن‌ها می‌توانند مشروط به بررسی‌های لازم و تائید سلامت خود، بعد از یکسال از تولد فرزند قبلی باردار شوند. اما مسئله مهم این است که دختران ما علاقه دارند تحصیل کنند و اشتغال داشته باشند که متاسفانه این کار در کشور موفق عمل نکرده است و حمایت از فرزندآوری بانوان در کنار تحصیل و اشتغال آن‌ها نیز به خوبی انجام نشده است.

 

برکاتی اضافه کرد: راه حل مسئله این است که شرایط هماهنگی و حمایت فراهم شود. جوانان به اقتضاء جوانی که از بعضی مسائل غافل هستند. اولویت آن‌ها کسب دانش، مهارت و شغل خوب در جامعه است و در این فرایند زمانی که پس از تحصیلات عالیه، مثلا فوق لیسانس و دکترا می‌گیرند و سن آن‌ها به بالای ۳۰ سال می‌رسد، فرصت ازدواج مناسب را از دست میدهند. همچنین دختران جوانی تمایل دارند که فرزندآوری داشته باشند، اگر بعد از ۳۵ سالگی بارداری اتفاق بیفتد ممکن است عوارض داشته باشد که این عوارض بعد از ۴۰ سال به شدت افزایش پیدا می‌کند، اما تا سن ۴۰ سال می‌توان با رعایت دستورالعمل‌های لازم از خطرات جلوگیری کرد.

 

 

مدیر کل دفتر سلامت، جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت گفت: همچنین تا سن چهل سالگی مادر می‌تواند تا حدی با غربالگری و مراقبت‌های لازم فرزندآوری مناسبی داشته و بارداری سالم می‌تواند قبل از سن ۴۰ سالگی اتفاق بیفتد. مادری که در سن ۳۵ سالگی قصد فرزندآوری مجدد دارد، استاندارد علمی و البته دستور عمل این است که می‌توانند بعد از یک سال بارداری دوم خود را با رعایت احتیاط‌ها و مرافبت‌های لازم و مطابق با دستورالعمل‌های ابلاغی داشته باشند، چرا که زمانی اگر بخواهد بارداری بعدی را داشته باشد در زمان مناسب‌تر و قبل از ۴۰ سال باشد. در کل فاصله فرزندآوری قبل از ۳۵ سالگی ۱۸ تا ۲۴ ماه است، اما بعد از ۳۵ سالگی بدلایلی که گفته شد، به یک سال تقلیل پیدا میکند این فاصله قبلاً برای هر دو یکسان و مدت حداقل سه سال تعیین شده بود.

 

برکاتی گفت: یک موضوع دیگر بحث رسیدگی به مادرانی است که سقط فیزیولوژیک و خودبخودی دارند که تعداد آن‌ها کم نیست و سئوالشان این است که چه زمانی می‌توانند برای بارداری مجدد اقدام کنند. دستور العمل ابلاغی این است که این مادران می‌توانند بلافاصله بعد از سقط در صورت داشتن سلامت جسمی، روحی و روانی و البته با تائید پزشک و یا مامایشان دوباره باردار شوند.

وی ادامه داد: کار دیگری که در سال ۹۷ کلید خورد، اما فقط ۲۵ تا ۳۰ درصد آن در سال ۹۷ اجرایی شد و عمدتاً سال ۹۸ به اجرای کامل و عملیاتی رسید، آموزش‌های هنگام ازدواج است که از دو ساعت به شش ساعت افزایش یافت و تا انتهای سال ۱۳۹۸ به ۲۹ استان گسترش پیدا کرد. در این آموزش‌ها ۴ موضوع به زوجین جوان آموزش داده می‌شود. موضوع اول، آموزش سلامت و سلامت جنسی است. موضوع دوم آموزش مسائل بین زوجین و شناخت صحیح زوجین از هم و مسائل روانشناسی زندگی مشترک است. بحث سوم بحث حقوقی و قضایی است و داشتن دانش در زمینه حقوق متقابل با شناخت حقوق یکدیگر از جانب زوجین است و در نهایت بحث چهارم احکام و شریعت در ازدواج و زندگی مشترک است.

 

برکاتی بان کرد: این موارد خلاصه اقداماتی است که در دانشگاه‌های پزشکی انجام شده و می‌شود. در کل کار دفتر سلامت در دانشگاه/ دانشکده‌های زیر مجموعه وزارت بهداشت صورت می‌گیرد.

 

وی با اشاره به عمل جراحی گفت: اما در مورد زایمان طبیعی و سزارین باید عرض کنم، در حوزه‌های مختلف روندی را داریم، اما در بحث زایمان فرایندی است که تا حد قابل توجهی ریشه فرهنگی دارد و البته اقدامات اجرایی بخش دولتی و بخش خصوصی نیز در آن دخیل است. کار طبق برنامه ریزی‌ای که وزارتخانه داشت، در مورد زایمان طبیعی وسزارین اقداماتی در طرح تحول انجام شده که تدوین و اجرای دستور عمل‌های لازم (به منظور ترویج زایمان طبیعی) و همچنین توسعه اطاق‌های زایمان تک نفره که در سال‌های اخیر و بعد از طرح تحول سلامت، حدود ۱۸۰۰ مورد از آن در اقصا نقاط کشور راه اندازی شده است، از جمله اقدامات اصلی کشوری است. روند سزارین در سال‌های اخیر در کشور کاهشی و یا ثابت بوده و جلوی روند افزایشی آن گرفته شده است. در حال حاضر حدود نیمی از زایمان‌های به روش سزارین انجام می‌شود که اگر این اقدامات انجام نمی‌شد، امروز با اعداد دیگری روبرو بودیم.