مزایا و معایب برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب تهران

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، در حدود یک سال اخیر متأثر از این شرایط، صنعت نشر آسیب‌های بسیاری دیده که هنوز ادامه دارد، گرچه برآورد دقیقی از میزان خسارات وجود ندارد، اما طبق نظرسنجی‌های پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات از جامعه آماری ناشران که قابل تعمیم به کل است، حدود ۶۹ درصد ناشران معتقدند که صنعت نشر حداقل ۴۰ درصد در یک سال اخیر خسارت دیده است. این خسارات از جوانب مختلف، آسیب‌هایی است که کرونا بر فضای نشر ایجاد کرده که از آن جمله می‌توان به تعطیلی نمایشگاه کتاب تهران، تعطیلی نمایشگاه‌های استانی، تعطیلی‌هایی که در یک سال اخیر در فضای خدمات‌رسانی و... بوده است، اشاره کرد.» در چنین شرایطی که تعدادی از ناشران مطرح و شناخته‌شده کشور نیز حتی در شرف ورشکستگی قرار گرفته‌اند، آخرین تمهیدی که وزارت ارشاد توانست برای کمک به ناشران اتخاذ کند، نمایشگاه مجازی کتاب بود. اما همین نمایشگاه نیز با، اما و اگر‌های بسیاری از طرف ناشران و مؤلفان روبه‌روست. البته گفته‌های مسؤولان حاکی از این است که «این نمایشگاه را با نمایشگاه‌های حضوری کتاب مقایسه نکنید!»، اما باید دانست که وقتی این نمایشگاه عملا جایگزین نمایشگاه سالانه کتاب می‌شود، مقایسه این دو اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. مضاف بر این‌که ارزیابی میزان فروش در نمایشگاه مجازی، بیش و پیش از هرچیز در مقایسه با فروش کتاب در نمایشگاه‌های سال‌های قبل خواهد بود. در این گزارش مزایا و معایب اولین نمایشگاه مجازی کتاب تهران را بررسی خواهیم کرد.

بنابر آخرین اطلاعیه‌ای که در تاریخ ۲۴ دی توسط خانه کتاب و ادبیات ایران منتشر شد، مقرر شد که طبق ضوابط و شرایط حضور در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، تعداد کتاب‌های اعلامی ناشران در پنل کاربری نمایشگاه مجازی، دقیقا منطبق با موجودی واقعی ناشر باشد و همچنین طبق توافق صورت گرفته، در ایام نمایشگاه ماموران شرکت پست جمهوری اسلامی ایران برای تحویل گرفتن کتاب‌ها به ناشران مراجعه کنند و ناشران موظف شدند که کتاب‌های خود را به ماموران پست تحویل دهند. همچنین اعلام شده عدم توجه ناشران به این موضوع تخلف محرز محسوب می‌شود. بر این اساس، یکی از ویژگی‌های مثبت نمایشگاه مجازی را باید این دانست که مخاطبان و علاقه‌مندان کتاب می‌توانند کتاب‌هایی را که تهیه می‌کنند، با ارسال رایگان دریافت نمایند. از این منظر، این یکی از امکانات نمایشگاه مجازی نسبت به سایت‌های اینترنتی است که در قبال ارسال کتاب برای مخاطب نیز مبلغی را دریافت می‌کنند.

یکی از مهم‌ترین نکات درخصوص درگاه‌های خرید اینترنتی و به طور کلی بهره‌مندی از منابع مجازی، در میزان دشواری و آسانی استفاده از این منابع است. سایت book.icfi.ir که درگاه اصلی نمایشگاه مجازی کتاب تهران خواهد بود، محیط بسیار ساده‌ای دارد و همین مساله سبب می‌شود که برای مخاطبی که آشنایی کمتری با سایت‌های اینترنتی خرید کالا دارد، سردرگمی کمتری ایجاد کند. به محض ورود به سایت و در صفحه اصلی آن یک کادر جست‌وجو (مشابه سایت‌های موتورجست‌وجو نظیر گوگل) مقابل کاربر ظاهر می‌شود که می‌تواند در آن عنوان کتاب را تایپ کند و از وجود آن مطلع شود. همچنین صفحه اصلی سایت بسیار کم‌حجم و اصطلاحا سبک است. از این منظر در مناطقی که احتمالا اینترنت ضعیف‌تر یا کندتری دارند نیز به‌راحتی قابل دسترسی است. این از اساسی‌ترین نکات نمایشگاه کتاب امسال است، نکته‌ای که در سال‌های گذشته به هیچ‌وجه مطرح نبوده و چالش بزرگی برای برگزارکنندگان امسال می‌توانست باشد که علی‌الظاهر به‌خوبی از پس آن برآمده‌اند.

یکی از امتیازات نمایشگاه کتاب امسال نسبت به سال‌های دیگر مربوط به امکانی در سایت اصلی نمایشگاه مجازی است. در سال‌های گذشته تفکیکی که در نمایشگاه کتاب لحاظ می‌شد، براساس ناشر بود و البته کتاب‌های عمومی، دانشگاهی، خارجی، داخلی و از این دست تفکیک‌های روشن و مشخص. اما امسال مضاف بر این دسته‌بندی‌ها، یک طبقه‌بندی بسیار کاربردی در سایت نمایشگاه موجود است که می‌تواند کمک بزرگی برای اهالی کتاب و دانشجویان باشد. در یکی از فهرست‌های بالای سایت (تب‌ها) عنوانی به نام «دسته‌بندی موضوعی» وجود دارد که در آن کتاب‌های ناشران مختلف به تفکیک موضوع دسته‌بندی شده‌اند. سرفصل‌هایی، چون «ادبیات»، «دین»، «روان‌شناسی»، «فلسفه و منطق»، «علوم اجتماعی»، «زبان»، «علوم»، «هنر»، «علوم پزشکی»، «مهندسی»، «خانواده»، «دانش عمومی»، «ورزش»، «کودک و نوجوان» و... همه و همه از عناوینی هستند که ذیل هرکدام از آن‌ها تقسیم‌بندی‌های جزئی‌تری نیز ارائه شده و به جست‌وجوی کتاب‌های مدنظر بازدیدکنندگان کمک بسیاری خواهد کرد. برای مثال ذیل عنوان ادبیات، تقسیم‌بندی‌های زیر ارائه شده است:
داستان فارسی (رمان فارسی)، شعر فارسی، ادبیات فارسی (مقاله، سخنرانی، نامه و طنز)، نمایشنامه فارسی، گویش‌های مختلف ایرانی، داستان خارجی (رمان خارجی)، ادبیات خارجی (شعر، طنز، نمایشنامه، مقاله)، ادبیات (فلسفه و نظریه، فن نگارش، تاریخ و نقد ادبی).

هرساله یکی از بهترین و مهم‌ترین امتیازات نمایشگاه کتاب این بود که بن‌هایی برای خرید کتاب توسط نهاد‌های مختلف به اهالی کتاب و فرهنگ اختصاص داده می‌شد که می‌توانستند به کمک این بن‌ها بخشی از کتاب‌های موردنظر را رایگان تهیه کنند. امسال نیز برگزارکنندگان نمایشگاه، بن‌هایی را برای دانشجویان و اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها اختصاص داده‌اند که همین مساله امتیاز مهم دیگری برای نمایشگاه مجازی کتاب نسبت به فروشگاه‌های اینترنتی کتاب است. بر این اساس دانشجویان و طلاب تا سقف خرید ۲۰۰ هزار تومان (۱۲۰ هزار تومان سهم خودشان و ۸۰ هزار تومان نیز یارانه معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، امکان بهره‌مندی از بن را دارند. اساتید دانشگاه و حوزه نیز تا سقف خرید ۴۰۰ هزار تومان (۲۰۰ هزار تومان سهم خود استادان و ۲۰۰هزار تومان نیز یارانه معاونت امور فرهنگی) مشمول دریافت هستند. اهالی قلم نیز براساس ضوابط تعیین‌شده و سیستم رتبه‌بندی یارانه‌های متفاوتی از ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان دریافت می‌کنند.

امسال که نمایشگاه کتاب مجازی شده، گمان همه کتاب‌دوستان بر این بود که کتاب‌های الکترونیک می‌تواند جزو مهمی از نمایشگاه کتاب باشد. کتاب‌هایی که در سال‌های گذشته و در نمایشگاه حضوری، چندان جایی برای عرضه نداشتند و نهایتا غرفه‌ای در فضای باز مصلی با محوریت ارائه توضیحاتی درباره یک سایت یا اپلیکیشن خاص به آن‌ها اختصاص داده می‌شد. اما امسال که اساسا بستر اصلی ارائه و فروش کتاب، فضای وب است انتظار می‌رفت کتاب‌های الکترونیکی بیشترین بخش نمایشگاه را در اختیار داشته باشند. اما تا این لحظه این کتاب‌ها نه در کلام مسؤولان و برگزارکنندگان و در فهرست کتب ارائه شده در سایت نمایشگاه جایی نداشته‌اند و این یعنی فرصت بسیار مغتنم عرضه این کتب به سادگی در حال از دست رفتن است.

با یک جست‌وجوی ساده در میان کتاب‌های ارائه شده در سایت نمایشگاه مجازی تهران متوجه شدیم که بسیاری از ناشران و کتاب‌هایشان را نمی‌توان در سایت مشاهده کرد. این به آن معناست که تعدادی از ناشران در این نمایشگاه شرکت نکرده‌اند یعنی امتیاز‌های این نمایشگاه مجازی برای برخی ناشران آن قدر قانع‌کننده نبوده که بتواند آن‌ها را برای حضور در نمایشگاه متقاعد کند. اتفاقا تعدادی از این ناشران از جمله ناشران پرطرفدار هستند که کتاب‌های پرتعدادشان می‌توانست به بالا رفتن میزان فروش در نمایشگاه کمک کند. اکثر این ناشران سایت‌ها و درگاه‌هایی برای فروش اینترنتی دارند که احتمالا ترجیح داده‌اند کتاب‌هایشان را در سایت‌های خود بفروشند. بدون شک این حضور نداشتن ناشران شاخص، از رونق نمایشگاه خواهد کاست.

ابوالفضل میرباقری، مدیر انتشارات کتابسرای تندیس به تازگی در اظهار نظری گفته: «این نمایشگاه در واقع یک فروشگاه بزرگ مجازی است و با وجود این‌که یک روز به افتتاح رسمی آن باقی است، متأسفانه در سطح شهر هیچ تبلیغاتی برای نشده است در حالی که ضروری بود برای آگاهی مردم در سطح جامعه اطلاع‌رسانی و تبلیغات گسترده‌تری می‌شد.» واقعیت ماجرا این است که اکثریت جامعه کماکان نمی‌دانند که قرار است از امروز تا ۶ بهمن نمایشگاه کتابی به صورت مجازی در کشور برگزار شود. حال آن‌که هرسال کتاب‌نخوان‌ها هم دست‌کم از ترافیک حوالی مصلی متوجه نمایشگاه کتاب می‌شدند.

سال‌هاست برگزارکنندگان نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بر این ادعا پا می‌فشارند که وجه نمایشگاهی این رویداد بزرگ، بر وجه فروشگاهی آن می‌چربد. البته این ادعا هر چه جلوتر آمده‌ایم، از «ادعا» به «هدف» تبدیل شده و هر سال بر آن تاکید شده است. حالا با وجود این‌که برگزارکنندگان نمایشگاه مجازی کتاب تهران اصرار دارند این رویداد مجازی با نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران مقایسه نشود و این‌طور نباشد که تصور کنیم این، جایگزین آن شده است، نمی‌توان از چنین مقایسه‌ای به طور کامل چشم پوشید. باید با صراحت گفت که شیوع ویروس کرونا باعث شد، آرمانشهرِ «نمایشگاه»، بی‌ادعا و بدون حرف و حدیث، به «فروشگاه» تبدیل شود؛ همان عنوانی که همیشه با اکراه به زبان می‌آمد.

یکی از مظاهرِ وجه نمایشگاهیِ نمایشگاه کتاب تهران و یکی از دلایلی که می‌شد با استناد به آن گفت که این رویداد بیشتر به نمایشگاه شبیه است تا به یک فروشگاه بزرگ، برپایی برنامه‌ها و نشست‌های تخصصی و عمومی مرتبط با کتاب در محل برگزاری نمایشگاه بود. خب، حالا در شرایط برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب، این برنامه‌ها رونق چندانی ندارند و از تعدادشان نیز کاسته شده؛ آن‌طور که یکی از مسوولان برگزاری این نمایشگاه به جام جم گفته، در کل شصت نشست آفلاین و آنلاین برگزار خواهد شد.

یکی از معایب نمایشگاه مجازی کتاب تهران، موعد غیرمنعطف تحویل آثار از ناشران بوده است. مسؤولان برگزاری نمایشگاه، تاریخی را برای تحویل فهرست‌ها تعیین کردند و از این رو ناشران، کتاب‌هایی را که پس از آن تاریخ منتشر کرده‌اند نمی‌توانند در این فروشگاه اینترنتی بزرگ بفروشند. لابد خاطرتان هست که یکی از ویژگی‌های برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران این بود که ناشران در طول روز‌های برگزاری کتاب‌های جدیدی را با خود به غرفه‌هایشان می‌آوردند و همین به داغ‌ترشدن تنور نمایشگاه می‌افزود. حالا کتاب‌هایی که تازه منتشر شده‌اند در نمایشگاه مجازی کتاب حضور ندارند.

ناشران خارجی، یعنی همان ناشرانی که در سال‌های برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از آن‌ها به عنوان ناشران گروه بین‌الملل یاد می‌شد، در سایتی به‌جز سایت اصلی که آثار ناشران داخلی را می‌فروشد، جمع می‌شوند و آنجا باید آثارشان را بفروشند. در این صورت به نظر می‌رسد ناشران خارجی با این در گوشه‌ماندن، کمتر از پیش هم دیده می‌شوند. در سال‌های برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در مصلا نیز ناشران خارجی در طبقه فوقانی شبستان قرار داده می‌شدند و آنجا هم چندان به چشم نمی‌آمدند.

 

منبع: جام جم