دوران طلايي فرهنگ و تمدن اسلامي يا آغاز انحراف در تمدن اسلامي؟

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»؛ در محرم سال 132 ه.ق بود که ابو سلمه خلال در نزدیکی کوفه در برابر سپاهيان فاتح عباسی قرار گرفت و مژده شکست امويان را داد و اندکی بعد در 12 ربيع الاول همان سال، با ابوالعباس سفاح بيعت ‏كرد. وی در اولین خطبه خود در مسجد کوفه امویان را غاصبان خلافت نامید و کوفیان را وعده افزایش مقرری داد؛ اين بيعت آغاز خلافت پانصد و بیست و چهار ساله عباسيان بود.

سیاه جامگان عباسی، با در نظر گرفتن اوضاع نابسامان پایان دولت اموی، به خیال محقق کردن آرزوی دیرینه خود، یعنی انتقال خلافت رسول الله(ص) به شاخه دیگری از قریش، حرکت پنهان و خزنده‌ای را از مدینه تا خراسان پی‌ریزی کرده و با صبر و حوصله انقلاب بزرگ عباسی را پیش بردند.

خراسان، كانديداي تشكيل حكومت عباسي

 

در این میان پس از بررسی‌های فراوان خراسان به عنوان کانون جنبش انتخاب شد؛ چرا که خراسان بر خلاف شام (پایتخت حکومت اموی) به شدت ضد اموی بود، از طرفی کوفه اگر چه شاید از نظر گرایش به علویان برای عباسیان مناسب بود، اما سابقه تاریخی مردمان این دیار در جنبش‌های ضد حکومتی پیشین، عباسیان را در اعتماد بر این قوم برای روزهای سرنوشت ساز و بحرانی انقلاب دچار شک و تردید می‌کرد و مدینه و حجاز نیز به لحاظ نیروی انقلابی کشش لازم را نداشت، به ویژه این که حجاز نشینان از نظر مرام و مسلک هنوز روزگار خلافت خلفای راشدین را آرزو می‌کردند.

خراسان از تختگاه امویان دور بود و نظارت بر این منطقه برای خلافت اموی دشوار بود و ایرانیان نیز با داشتن گرایشات ضد اموی می‌توانستند نیروهای بسیار خوبی برای انقلاب باشند. درگیری های قبیله ای اعراب شمالی و جنوبی در خراسان به علاوه نزاع های مهاجران عرب و ساکنان عجم این ولایت، فرصت طلایی را برای رهبران عباسی فراهم کرد تا با فرستادن داعیان خود به شرقی ترین بلاد جهان اسلام، این خطه را سرزمین آمال و آرزوهای خود قرار دهند.

ابومسلم خراسانی به عنوان رهبر ایرانی این قیام انتخاب شد تا بهتر بتواند هم نژادان ایرانی خود را به همراهی بطلبد. شعار انقلاب «الرضا من آل محمد(ص)» نیز امتیاز دیگری برای عباسیان به شمار می‌آمد تا ایرانیان دوستدار خاندان نبوی را که البته از ظلم و تبعیض امویان نیز به تنگ آمده بودند، بیش از پیش به سوی انقلاب جدید جلب کند.

حکومت اموی که از ابتدا بر پایه عرب گرایی و ضدیت با هاشمیان و به خصوص علویان بنا نهاده شده بود، در طول مدت 100 سال حیات خود نیز به شدت بر این دو موضوع پافشاری کرد و بدین سان خشم توده‌های عرب و غیر عرب را بر این گونه سیاست‌ها برای خود خرید؛ چرا كه علویان که شعار «الرضا من آل محمد(ص)» آنها را نسبت به بازگردان حق خلافت به جانشینان بر حق پیامبر اکرم(ص) امیدوار کرده بود، از سویی ایرانیانی که در طی سالیان متمادیِ سلطه امویان، با نام موالی، به شدت از سوی حکومت تحقیر و از ابتدایی‌ترین حقوق مسلم خود محروم شده بودند، با این جنبش ضد اموی همراه شدند.

البته نباید این نکته را نیز از نظر دور داشت که عرب‌های عراق هم تمایلی به تسلط شام بر منطقه خود نداشتند و با حمایت از عباسیان و یا دست کم عدم حمایت از امویان روند پیروزی جنبش جدید را سرعت بخشیدند.

عرب و عجم دست به دست هم دادند تا حکومت نژادپرست و متعصب اموی را از صحنه کنار زنند

در حالی که عوامل مهمی چون نارضایتی عمومی از حکومت بنی‌امیه، شورش‌های مکرر خوارج در جنوب عراق و ایران و از همه مهمتر دعوت منظم و سازمان یافته عباسیان زمینه های پیروزی انقلاب را فراهم کرده بود، حکومت وقت هر روز بیشتر از قبل در گرفتاری‌های داخلی خود فرو می‌رفت.

 

تعیین جانشینان متعدد که موجب ایجاد اختلاف و دشمنی در خاندان اموی می‌گردید و علاوه بر خلفا و نزدیکان آنان، فرماندهان سپاه، کارگزاران و والیان را در برابر هم قرار می‌داد و فرو افتادن دولتمردان اموی در لذات دنیوی و افراط در عیش و عشرت، میراث داران معاویه بن ابی سفیان را از پرداختن به امور مهم دولتی در آن موقعیت حساس که دعوت عباسی به صورت پنهانی در حال شکل گرفتن بود باز می‌داشت.

به هر روی عرب و عجم دست به دست هم دادند تا حکومت نژاد پرست و متعصب اموی را از صحنه کنار زده و چشم امید خود را به نهضتی بدوزند که با شعارهای پرطمطراق خود، نوید روزگاری خوش را به طرفداران خود می‌داد.

نگاهی به دوران خلافت بنی عباس بر جهان اسلام بیانگر ویژگی خاص این حکومت در تمایز با دیگر حکومت‌های اسلامی است كه از جمله اين ويژگي ها عبارتند از؛

1- عباسیان بیش از 500 سال یعنی از سال 132 تا 656 هجری قمری، بر جهان اسلام فرمانروایی کردند، مدت زمانی که در مقایسه با دیگر حکومت‌های اسلامی به استثنای دوران امپراطوری عثمانی، زمانی بسیار طولانی‌تر است.

2- دولت عباسی، دولتی با ویژگی چند ملیتی از جمله خلیفه عرب، دستگاه وزارت و دبیران ایرانی است و در ادامه نیز عناصر ترک ابتدا به عنوان سپاهی و سپس در کسوت وزارت وارد حکومت می‌شوند، این موضوع برای جامعه‌ای که در آن خون و نسب حرف اول می‌زند، بسیار منحصر به فرد است.

شكوفايي يا انحراف در تمدن اسلامي؟

 

3- از دوره عباسی، دوران طلایی فرهنگ و تمدن اسلامی ياد می‌شود و نهضت ترجمه را نقطه آغاز پیشرفت علمی مسلمانان به حساب مي‌آورند. موج گفت‌وگوي تمدن‌ها در دوره مأمون آغاز شد و ادامه يافت ولي گفت‌وگوي يك‌طرفه تمدني بود كه باعث فرهنگ و تمدن يوناني ترجمه شود و رويكرد افراطي به گزاره‌هايي از تمدن يوناني و غربي شروع شد.

با شروع نهضت ترجمه، يك تهاجم فرهنگي «خود بنياد» رخ داد يعني بدون تهاجم دشمن خود به سمتي كه او مي خواست حركت كرديم، البته معناي اين كلام آن نيست كه نبايد از ميراث فرهنگي بشريت درس بگيريم، بلكه مسئله در چگونگي استفاده از آن است كه در اين دوره حكومت به جاي رواج تفكر اسلامي به رواج تفكر يوناني مي‌پردازد.

با نگاه دقيق‌تر معلوم مي‌شود آنچه تمدن اسلامي ناميده مي‌شود، سراسر انحراف است.‌ قرن دوم و سوم و چهارم اوج تمدن اسلامي ناميده مي‌شود، در حالي كه در اين دوره مسلمان‌ترين، متدين‌ترين و سرچشمه‌هاي ناب اسلام يعني ائمه در بدترين شرايط بوده‌اند و امكان حضور فرهنگي، سياسي و علمي آنها در جامعه نبوده است.

 

4- تشکیل بیت‌الحمنه و کرسی‌های مباحثات علمی و اعتقادی که در مقاطعی با حضور علی بن موسی الرضا(ع) و نمایندگان ادیان رونق فراوان می‌گیرد نيز در اين دوران ترتيب داده مي شد اما بيشتر اهداف ديگري دنبال مي شد.

5- حادثه مهم و تاثیرگذاری چون جنگ‌های صلیبی که به مدت دو قرن دنیای اسلام و مسحیت را رو به روی هم قرار داد و پیامدهای عمیق آن، نیز در زمان فرمانرمایی عباسیان بر دنیای اسلام روی داد.

 

6- امپراطوری عثمانی در زمان اوج و اقتدار خود از نظر تمرکز حکومت و وسعت ارضی نیز بی‌نظیر بود به گونه‌ای که از مرزهای چین تا کناره اقیانوس اطلس تحت فرمانروایی خلیفه بغداد بود. در عین حال امپراطوری عباسی، اولین حکومتی است که شاهد حرکت استقلال طلبانه از سوی والیان منصوب خلافت در نقاط مختلف می باشد. طاهریان، سامانیان، صفاریان، آل بویه و ... اگر چه اکثرا در ابتدای امر مجبور به پذیرش تبعیت خلافت بودند، اما در عمل این تبعیت صرفا تشریفاتی به سبب کسب مشروعیت ظاهری برای حکومت نوپای خود بود.

قتل عام هم پيمانان ايراني

 

7- خلفای دوره اول عصر عباسی که بی‌تردید پیروزی و در ادامه رشد و تعالی حکومت خود را در درجه اول مدیون تدبیر ایرانیان بودند، در نهایت گرفتار بدبینی و تعصبات کور جاهلی و البته حسادت‌های بی‌پایان نزدیکان عرب خود شدند؛ طوری که هارون الرشید در اقدامی وحشیانه دستور قتل تمام اعضای خاندان با کفایت برمکی را صادر کرد؛ لذا پس از مامون که به سبب ایرانی بودن از مشورت رجال با درایت ایرانی بهره می‌برد، شاهد افول نسبی عباسیان هستیم که این روند روز به روز شدت گرفت.

8- اگرچه دوره اول خلافت عباسیان یعنی تا پایان خلافت مامون دوران شکوفایی علمی اسلام بود، از این نکته نباید غافل بود که معتزلی‌گری افراطی مامون در نهایت منجر به ایجاد محیطی رعب و وحشت در جامعه علمی آن زمان شد و پدیده‌ای به نام «دوران محنت» را به وجود آورد. بدین سان که مامون به تمام والیان خود در سراسر امپراطوری حکم کرده بود، هر کس را که برخلاف عقاید معتزلیان سخن گوید، سخت تحت تعقیب و شکنجه قرار دهند، ولی با آغاز خلافت متوکل، رویه‌ای بر خلاف روش خلفلای پیشین در پیش گرفته شد و باب عقلانیت و اعتزالی‌گری بسته شد، مجالس بحث و مجادله علمی تعطیل و همه مامور به پیروی از عقاید اشعری شدند و بدین سان اولین گام‌ها برای مبارزه با عقل‌گرایی در جهان اسلام، پس از یک دوره شکوفایی برداشته شد.

 

9- در نهایت نیز می‌باید به خصومت شدید عباسیان با ائمه شیعه اشاره کرد. فرزندان علی بن عباس که با شعار «الرضا من آل محمد(ص)» دعوت خویش را آغاز کردند، بلافاصله پس از چشیدن طعم پیروزی، بنای مخالفت با آل البیت را گذاشتند. امامان شیعه شدیدا تحت فشار قرار گرفتند و شیعیان به جرم پافشاری بر عقاید خود دائما تحت تعقیب و مجبور به کتمان عقاید و زندگی مخفیانه شدند؛ همینطور از  امام صادق(ع) تا حضرت امام حسن عسگری(ع)، با نیرنگ و نقشه آنان به شهادت رسیدند.

 

منابع:
1- تاریخ طبری؛ محمدبن جریر طبری، تحقيق محمد أبو الفضل ابراهيم ، بيروت، دار التراث ، 1387/1967.
2- تاريخ يعقوبى، احمد بن ابى يعقوب ابن واضح يعقوبى، ترجمه محمد ابراهيم آيتى ، تهران ، انتشارات علمى و فرهنگى 1371ش.
3- تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، احمد رضا خضری، تهران، سمت، 1379
4- دولت عباسیان، محمد سهیل طقوش، ترجمه حجت الله جودکی، با اضافاتی از رسول جعفریان، قم، حوزه ودانشگاه،1383
5- دولت امویان، محمد سهیل طقوش، ترجمه حجت الله جودکی،  قم، حوزه ودانشگاه،1384
6- از پیدایش اسلام تا ایران اسلامی، رسول جعفریان، تهران، نگاه معاصر، 1377.