قدرت نرم بسیج

گروه ویژه نامه «خبرگزاري دانشجو» - وحید کرباسی؛ در ادبیات سیاسی جدید، مفهوم «قدرت» از یک زاویه به قدرت سخت و نرم تقسیم می‌شود. در این تقسیم‌بندی، قدرت سخت به مجموعه‌ی امکانات سخت‌افزاری همچون تسلیحات و تجهیزات نظامی قابل اطلاق است. ویژگی اساسی قدرت سخت این می‌باشد که به راحتی قابل اندازه‌گیری است.

 

همچنین قدرت سخت می‌تواند در کوتاه مدت تأثیرگذار باشد. عیب عمده‌اش نیز هزینه‌بر بودن آن است، بدین معنی که تهیه‌ی ادوات جنگی مستلزم صرف هزینه‌های زیادی می‌باشد. در مقابل، قدرت نرم به مجموعه‌ی امکاناتی گفته می‌شود که حالت نرم‌افزارانه دارند و به راحتی قابل اندازه‌گیری نیستند. تأثیرگذاری و افزایش قدرت نرم - در مقایسه با قدرت سخت- در عین حالی که هزینه‌بر نیست اما در بلند مدت امکان‌پذیر می‌باشد.

برای روشن‌تر شدن بحث، مفهوم قدرت نرم را از دو جنبه می‌توان تعریف نمود. در جنبه‌ی اول، قدرت نرم با توجه به بازیگران دیگر تعریف می‌شود. در این حالت قدرت نرم عبارتست از توانایی جذب و همراه کردن دیگران با خود. توضیح آنکه یک بازیگر در عرصه‌ی بین الملل اگر بخواهد خواسته‌های خویش را تأمین کند، نیازمند آن است که دیگران را با خود همراه نموده تا بتواند از قدرت آنان استفاده نماید. او می‌تواند دیگران را به دو طریق با خود همراه نماید: یکی با تهدید کردن آنان (به وسیله‌ی استفاده از قدرت سخت) و دیگری از طریق جذب کردن ایشان (به وسیله‌ی استفاده از قدرت نرم) بدین معنی که اهداف و خواسته‌های خویش را چنان مطرح کند که دیگران جذب آن خواسته‌ها شوند و به صورت داوطلبانه مایل به همکاری با او بوده و امکانات خویش را در اختیارش قرار دهند.

 

به عنوان مثال آمریکا در جریان حمله به عراق برای همراه کردن افکار عمومی با خویش سعی نمود هدف خود از حمله را حذف سلاح‌های کشتار جمعی عراق معرفی کند؛ و با این ترفند توانست کشورهای دیگر و مردم جهان را تا حدودی با خویش همراه نماید حال آنکه اگر آمریکا هدف خود از حمله را بهره‌مند شدن از منابع نفتی عراق برای کمک به اقتصاد ایالات متحده بیان می‌کرد، دیگر مردم جهان با او همراهی نمی‌کردند.

اما بر اساس جنبه‌ی دوم، قدرت نرم یعنی آن قدرتی که نه از منابع سخت‌افزاری به وجود می‌آید و نه آن قدرتی که از طریق جاذبه حاصل می‌شود بلکه قدرتی است که از برخی ویژگی‌های روحی تولید می‌شود. این ویژگی‌ها می‌توانند توان و کارایی یک فرد یا گروه یا کشور را در مواجهه با دیگران افزایش دهند. به عنوان مثال اعتماد به نفس، داشتن مهارت‌های مختلف، روحیه فداکاری و ... عواملی هستند که می‌توانند توان و کارایی یک مجموعه را ارتقا ببخشند.

عنوان «قدرت نرم بسیج» در ابتدای این نوشتار اشاره به معنای دوم قدرت نرم دارد. بر این مبنا، بررسی قدرت نرم بسیج یعنی بررسی علل و عوامل روحی که باعث شده این نهاد دارای قدرتی فراتر از قدرت متعارف گروه‌های اجتماعی و یا نظامیِ دیگر باشد.

همانطور که در اسناد و اخبار مربوط به دفاع مقدس آمده، عراق با حمایت و پشتیبانیِ مادی، سیاسی و نظامی قدرت‌های بزرگ علیه جمهوری اسلامی وارد جنگ شد و حدود چهل کشور جهان پیشرفته‌ترین تسلیحات جنگی خود را در اختیار او قرار دادند و از حدود سیزده کشور نیروی انسانی و سرباز می‌گرفت. این در حالی است که کشور ایران در آن موقع از لحاظ امکانات و تسلیحات نظامی بسیار ضعیف بود و در وضعیت تحریم قرار داشت به گونه‌ای که ایران حتی در آن زمان نیازمند خرید سیم خاردار از خارج بود.

 

از لحاظ داخلی نیز اوضاع کشور بهم ریخته بود. آشوب‌طلبان در چندین استان کشور به اغتشاش و تجزیه مشغول بودند و منافقان داخلی مثل بنی صدر در جریان امور کارشکنی می‌کردند. علاوه بر این‌ها پایبندی ایران به قوانین بین‌المللی و انسانی و در مقابل، بی‌اعتنایی عراق به این قوانین کار را بر جمهوری اسلامی سخت‌تر می‌کرد. با این وجود مردم و دولت ایران توانستند علی رغم ضعف شدید از حیث سخت‌افزاری ماشین جنگی عراق را متوقف نمایند و آرزوی صدام برای فتح تهران در عرض سه روز را تبدیل به یک دفاع جانانه در عرض هشت سال نمایند و سرانجام پیروز میدان کارزار باشند. این ممکن نبود مگر به برکت روحیه‌ی بسیجی.

حال سؤال این است که «روحیه‌ی بسیجی چیست که توانست در طول هشت سال چنین حماسه‌ای بیافریند؟» در جواب باید گفت که روحیه‌ی بسیجی دارای ویژگی‌های خاص و بعضاً منحصر به فردی است که باعث شده قدرت او به شدت افزایش یابد و نمونه‌ی آن را می‌توان به خوبی در جنگ تحمیلی مشاهده کرد. این ویژگی‌ها یا به تعبیر علمی، منابع قدرت نرم در آموزه‌های اسلامی بسیار زیاد مورد توجه می‌باشد و بروز و ظهور آن را می‌توان به وضوح در روحیه‌ی بسیجی دید.

 

البته در ایران اسلامی روحیه‌ی بسیجی مخصوص به قشر و صنف خاصی نیست بلکه تاریخ سی و چند ساله انقلاب اسلامی نشان داده که قاطبه‌ی مردم ما از این روحیه برخوردارند لکن این روحیه بیشتر با این گروه شناخته شده است. روحیه‌ی بسیجی در واقع مجموعه‌ای است از چندین ویژگی روحی و معنوی که هر یک از آن‌ها می‌تواند باعث افزایش قدرت نرم در یک فرد یا یک جامعه شود. این ویژگی‌ها عبارتند از:

1- ایمان: مهم‌ترین ویژگی انسان بسیجی ایمان او به خداست زیرا ایمان است که ایثار، شهادت‌طلبی، شجاعت، عدم تعلق به مادیات و... را باعث می‌شود. ایمان به قدرت الهی، امدادهای غیبی، نعمت‌های بهشتی و وعده‌های حضرت حق او را همواره ثابت قدم و امیدوار نگه می‌دارد زیرا می‌داند که خداوند متعال همواره حامی اوست و لذا قوت قلب می‌یابد و در سختی‌ها دچار اضطراب، ترس، یأس و پوچی نمی‌شود. یک نمونه آن شهید برونسی است که با توسل به حضرت زهرا (سلام الله علیها) برخی عملیات‌ها را هدایت می‌کرد. در این زمینه سخن بسیار است و خوانندگان را به کتاب‌های مربوطه ارجاع می‌دهیم.

2- ولایت‌پذیری: یکی از شاخصه‌های اصلی روحیه‌ی بسیجی همانا ولایت‌پذیری و تبعیت تمام و کمال از فرماندهان و به خصوص ولی فقیه است.

3- ایثار، فداکاری، از خود گذشتگی: بسیجی کسی است که آمادگی دارد از جان و مال و آبروی خویش در راه سربلندی کشور و دینش بگذرد. او آسایش دیگران را بر راحتی خود ترجیح می‌دهد و نیازهای دیگران را مقدم بر نیازهای خود می‌داند.

4- شهادت‌طلبی: در نگاه یک بسیجی واقعی شهادت ارزش بسیار بالایی دارد. او حاضر است جان خویش را در طبق اخلاص نهاده و آن را با سرای دیگر معاوضه کند. این ویژگی باعث شده که بسیجی همواره در عرصه‌هایی که خطر جانی دارد در صف مقدم باشد و هرگز پشت به دشمن نکند.

5- شجاعت: انسان بسیجی به دلیل برخورداری از روحیه‌ی ایثار و شهادت‌طلبی، شجاعت وصف ناپذیری می‌یابد که می‌تواند او را در صحنه‌ی نبرد حفظ کرده و هیچگاه ترس و دلهره از تجهیزات و قدرت دشمن در او نفوذ نکند.
6- دوری از رفاه‌طلبی، عدم تعلّق به مادیات و مناصب دنیایی: بسیجی‌ها اصطلاحی بین خودشان دارند که این ویژگی را نشان می‌دهد. در نگاه یک بسیجی، «خاکی بودن» به معنای دوری از اشرافی‌گری و رفاه‌زدگی و تشریفات یک ارزش است. به خاطر همین روحیه، فرد بسیجی به راحتی می‌تواند در شرایط دشوار نظامی و نبود امکانات کافی با حداقل‌ها بسازد و در عین حال نیروی رزمی خود را نیز حفظ کند. او به علت بهره‌مندی از این روحیه هرگاه که به او نیاز باشد می‌تواند از جریان زندگی روزمره‌ی خود جدا شده و در هر جا و تحت هر شرایطی به ایفای نقش خویش بپردازد.
7- وظیفه‌شناسی: بسیجی همواره به دنبال آن است که وظیفه‌ی خویش را بیابد و به آن عمل کند. این خصوصیت باعث گردیده که بسیج همیشه در میادین مختلف که نیاز به مقابله با دشمن است، حضور داشته باشد. دیروز در میدان مبارزه‌ی نظامی، روز دیگر در میدان مبارزه‌ی فرهنگی، و امروز درمیدان مبارزه‌ی علمی.

8- اخلاص: «بسیج لشگر مخلص خداست». این ویژگی باعث شده که بسیجی بدون چشمداشت از دیگران، و فارغ از تشویق و توهین آنان به انجام وظیفه‌ی خویش بپردازد.

مجموعه‌ی این ویژگی‌ها موجب آن گردیده که نهاد بسیج علی‌رغم عدم برخورداری از امکانات گسترده و پیشرفته‌ی نظامی از چنان توانایی و کارایی برخوردار باشد که امنیت کشور را در شرایط مختلف حفظ نماید و همواره مورد تمجید و توجه مسئولان نظام اسلامی باشد، و در عرصه‌ی بین‌الملل نیز به عنوان یک گروه اجتماعی و یا شبه‌نظامیِ قوی شناخته شود. به عبارت دیگر، نهاد بسیج در عین حالی که از قدرت سخت‌افزاری خاصی بهره‌مند نیست اما از چنان قدرت نرم بالایی برخوردار است که در هر زمان و در هر زمینه او را پیروز میدان کرده و دشمنان نظام اسلامی را به زانو در آورده است. این قدرت نرم را ویژگی‌های روحی موجود در نیروهای بسیجی برای آن‌ها تولید کرده است.

البته ویژگی‌ها و شاخصه‌های روحیه‌ی بسیجی بیش از این‌هاست. در اینجا سعی شد که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره شود. روحیه‌ی بسیجی خود را در جهاد سازندگی نیز نشان داده است که چگونه مردان و زنان بسیجی با روحیه‌ی ایثار و بدون چشم داشت از دیگران به مناطق محروم کمک‌رسانی کرده و می‌کنند. در دوره‌ی بعد از انقلاب نیز مسئولانی که با این روحیه وارد میدان کار شده‌اند همچون شهید رجائی و شهید باکری (در سمت فرمانداری ارومیه) توانسته‌اند خدمات مؤثری انجام دهند و نام آن‌ها در تاریخ این کشور ماندگار شده است.

 

این روحیه در طول این سال‌ها بارها کشور را از چالش‌ها و بحران‌های امنیتی نجات داده که نمونه‌ی آن را در خاموش‌سازی قائله‌ی کردستان، نیز در فتنه‌ی کوی دانشگاه و فتنه‌ی سال 88 شاهد بوده‌ایم. در همه‌ی این صحنه‌ها حضور بسیجیان همواره یکی از عوامل افزایش قدرت نظام اسلامی در برخورد با آشوبگران بوده است. امروز نیز رشد علمی کشور مدیون چنین روحیه‌ای می‌باشد.

نتیجه آنکه مجموع ویژگی‌هایی که تحت عنوان روحیه و فرهنگ بسیجی شناخته می‌شود، باعث شده که قدرت بسیج و کارایی آن به صورت چشمگیری افزایش یابد و در برهه‌های مختلف تاریخ انقلاب پاسخگوی نیازهای کشور در بُعد امنیتی، نظامی، فرهنگی و علمی باشد و لذا لازم است برای حفظ و افزایش توانمندهای جمهوری اسلامی ایران، این روحیه توسط مسئولان امر تقویت شده و گسترش یابد.

در پایان برای مطالعه‌ی بیشتر در این زمینه به دو کتاب اشاره می‌شود:

* قدرت نرم، فرهنگ و امنیت (مطالعه‌ی موردی بسیج)، انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السلام)

* قدرت نرم و سرمایه اجتماعی (مطالعه‌ی موردی بسیج)، انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السلام)