نقش موسيقي در قرائت قرآن و مداحي‌ها

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، فاطمه قائلی؛ در نوشتار پیشین گفته شد که موسیقی ایران شامل هفت دستگاه و پنج آواز است؛ این مجموعه با نظم و توالی خاصی توسط اساتید قدیم جمع‌آوری شده که به آن ردیف می‌گویند. گفته شده آن چه به عنوان ردیف در موسیقی ایران رواج دارد، مدیون تلاش دو برادر که از نوازندگان مشهور اواخر دوره قاجار بودند، می‌باشد كه نام آن دو برادر میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی است.

اختصاص بخشی از موسیقی کلاسیک ایران به آواز

دلیل اختصاص دادن بخشی از موسیقی کلاسیک ایران به آواز شاید این است که شعر در ایران بسیار رواج داشته و دارد، در نتیجه آواز بیشتر از موسیقی سازی در ایران شایع است. این در حالی است که موسیقی ردیفی هم اگر فقط با ساز و بدون آواز اجرا شود، همچنان آواز نامیده می‌شود چون در حقیقت دستگاه‌های ردیف موسیقی ایران نیز مجموعه‌ای از موسیقی آوازی است که به وسیله ساز اجرا می‌شود. (1)

با این مقدمه‌ای که بیان شد مناسب است که مقایسه شعر و موسیقی را از دیدگاه علامه جعفری بررسی کنیم.

تمايزهاي موسيقي با شعر

 

در تمامی تعاریفی که از شعر بیان می‌شود این مطلب که شعر، بیان تخیلات به وسیله کلام موزون است، رکن اساسی است،‌ یعنی فعالیت‌های تخیلی مغز شاعر در تعریف شعر، عنصر اصلی محسوب می‌شود. در مقایسه این دو هنر توجه اصلی ما معطوف به محتوای شعر و موسیقی محض است نه موسیقی که همراه آواز و شعر باشد.

1- شعر با قالب‌های لفظی که دارای معانی وضعی است، ارائه می‌شود در صورتی که در موسیقی محض قالب لفظی وجود ندارد. بنابراین قوانین خاص مربوط به لفظ و ادبیات در موسیقی محض مطرح نمی‌شود.

2- هر یک از الفاظ و جملات شعر دارای معانی مشخصی است که گاهی این معانی مستقل است مانند اسم، فعل یا کلام تام و گاهی غیرمستقل است مانند حروف؛ در صورتی که ریتم و ضرباهنگ شعر به طور مستقل القاء کننده معنایی مشخص نیست.

این توضیح لازم و ضروری است که قید مستقل در جمله قبل بسیار مهم است چون ریتم شعر به القای مفهوم کمک می‌کند، اما با دخالت لفظ و معنی اين كار را انجام مي‌دهد مثلا ریتم اشعار شاهنامه که اغلب به مفاهیم حماسی می‌پردازد با ریتم اشعار دیوان حافظ که معمولا متشکل از مفاهیم عرفانی است متفاوت می‌باشد.

3- مجموع اجزای تشکیل دهنده یک شعر دارای محتوای روشن و قابل درک است حتی در تجریدی‌ترین تخیلات در صورتی که در موسیقی محض این مشخصات و تعینات محتوایی وجود ندارد.

 

 

4- شعر با محتوای روشن و واضح خود می‌تواند مفاهیم بسیار عمیق و گسترده‌ای را به مخاطب القا و حتی انشا کند یعنی به مخاطب آموزش دهد در حالی که با شنیدن یک قطعه موسیقی، آموزش به این شکل صورت نخواهد گرفت.

وجه اشتراک موسیقی و شعر در وزن و ضرباهنگ است. اگر وزن و قافیه از شعر حذف گردد یک رکن بسیار مهم و جذاب شعر از بین رفته است. همین طور در موسیقی یکی از ارکان مهم، وزن و ریتم است.

دلايل اهميت شعر کلاسیک فارسي

اهمیت و عظمت فوق العاده شعر کلاسیک چه در زبان فارسی و چه در زبان عرب، از دو عنصر ناشی می‌شود:

1- معانی بسیار عالی درباره خدا و انسان و عالم هستی.

2- انتخاب کلمات و جملات زیبا و رسا با وزن و قافیه جذاب. (2)

رابطه متقابل موسيقي و لفظ

می‌توان این طور نتیجه گرفت که موسیقی و لفظ در کنار هم می‌توانند بسیار تأثیرگذار باشند؛ چرا که از طرفی لفظ خلا محتوایی موسیقی را جبران می‌کند و از طرفی دیگر موسیقی به تاثیرگذاری بیشتر لفظ کمک می‌کند و این رابطه یک رابطه متقابل است و برقراری چنین ارتباطی احتیاج به تخصص و ذوق سلیم دارد.

در این نتیجه گیری لفظ را به طور مطلق آوردیم که علاوه بر شعر آیات قرآن کریم و هر نثر و متن دیگری  را نیز شامل می‌شود.

لازم به تذکر است، قرائت قرآن و اذان معمولا با نواهای موسیقی ردیفی ایران ارائه می‌شود، همچنین موسیقی در مراسم‌های عزاداری ایام محرم چه در مداحی‌ها و چه در تعزیه‌ها، نقش بسزایی را ایفا می‌کند.

 

1- مبانی و ساختار موسیقی ایران، مینا افتاده.
2- موسیقی از دیدگاه فلسفی و روانی، محمدتقی جعفری، موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری