هدف مطهری از بیان نقل‌های تاریخی نگاه عبرت‌بین بود نه بیان تاریخ / مطهری در هر عرصه‌اي كه اسلام در معرض حمله بود وارد می‌شد؛ هرچند در آن مقطع اطلاعاتی در آن زمینه نداشت

محمد حسين رجبي دواني در گفت‌وگوي تفصيلي با خبرنگار دين و انديشه «خبرگزاري دانشجو»، به بررسي جنبه‌هاي تاريخي آثار شهيد مطهري و آثار تاريخي آن شهيد بزرگوار پرداخت.

«خبرگزاري دانشجو»- در ابتدا آثار تاريخي استاد شهيد مرتضي مطهري را معرفي نموده و وجوه تمايز آثار اين استاد بزرگوار را در اين حوزه تبيين بفرماييد.

رجبي دواني: استاد شهيد مرتضي مطهري از مفاخر برجسته اسلام و شيعه در طول تاريخ است كه وجه غالب در شخصيت علمي ايشان فقه، اصول، فلسفه و حكمت است، استاد مطهري يك فقيه برجسته و يك فيلسوف الهي بزرگ است و ما نمي‌توانيم از ايشان انتظار داشته باشيم كه به‌عنوان يك محقق برجسته تاريخي مطرح باشد و ايشان اثر مستقيم تاريخي ندارند.

با مراجعه به آثار آن بزرگوار به اين ويژگي بزرگ شهيد پي مي بريم كه ايشان در هر عرصه‌اي كه احساس مي‌كرد دين مبين و شعائر اسلامي در معرض هتك، حمله و ايراد شبهه‌هاي خطرناك است و متخصصان در آن عرصه‌ها وارد عمل در دفاع از اسلام و ارزش‌هاي ديني نشدند يا به خوبي وظيفه خود را ايفا نكردند، شهيد مطهري در آن حوزه‌ها وارد مي‌شد و چنانچه مطالعه كافي در آن خصوص در آن مقطع نداشت، تلاش مي‌كرد در آن عرصه به اطلاعاتي دست يابد تا بتواند از اسلام و ارزش‌هاي ديني در برابر آن هجمه‌ها به خوبي دفاع كند و اين در حالي است كه كمتر علماي ما به اين صورت عمل كردند.

البته اين احساس مسئوليت در استاد شهيد صرفا در ارتباط با هجمه‌ها نبود بلكه در برابر انحرافات و برداشت‌هاي غلط از سوي دوستان جاهل نسبت به اسلام و معارف و ارزش‌هاي ديني هم وجود داشت.

در آثار اين شهيد بزرگوار موارد تاريخي مورد توجهي را مشاهده مي‌كنيم كه برخي از آنها حاصل كار تحقيقي است كه خود دست به قلم برده و با ذكر مستندات مطالبي را در عرصه تاريخي ارائه كردند كه نمونه اين گونه آثار ايشان كه جنبه تاريخي آنها بر ديگر جنبه‌ها نمود بيشتري دارد كتاب ارزشمند «خدمات متقابل اسلام و ايران» است.

 

 

اين كتاب را استاد شهيد در موقعيتي نوشتند كه برخي اساتيد دانشگاهي با روحيه و انگيزه‌‌هاي ملي گرايي نسبت به ورود اسلام به ايران و پيامد‌هاي سلطه مسلمانان بر ايران دچار گزافه‌گويي‌هايي شده و حضور اسلام در ايران را مترادف با از بين رفتن عظمت تمدن ايران تلقي كردند.

 

حاصل كار استاد شهيد در اين كتاب كه با استدلال‌ها و استناد‌هاي قوي تدوين شده اثبات اين نكته است كه اسلام باعث مجد و عظمت ايران و نجات آن از تباهي‌هاي نظام پوسيده و منحط ساساني و نيز رشد و گسترش مذهب مسيحيت در ايران شد و بالندگي فرهنگ و تمدن ايران در سايه اسلام رخ نمود به گونه‌اي كه در پيش از اسلام چنين موقعيت علمي و فرهنگي هرگز در ايران وجود نداشت.

از سوي ديگر نقشي را كه ايرانيان مسلمان در خدمت به اين آيين مقدس و رشد علم و فرهنگ در سايه اسلام داشته‌اند، به خوبي تبيين كرده و نشان داد كه ايرانيان چه شيعه و چه سني بيشترين سهم را در خدمت به رشد و نشر معارف اسلامي داشته‌اند.

برخي ديگر از آثار ايشان كه در شمار آثار تاريخي مي‌توان به شمار آورد، حاصل سخنراني‌هاي استاد شهيد است كه طبيعتا سخنراني از غناي علمي در حد نوشتن برخوردار نيست؛ هر چند كه استاد شهيد براي سخنراني‌هاي خود نيز مطالعات كافي و لازم را داشته‌اند.

منظور اين است كه اگر خود ايشان در قيد حيات بودند غناي بسياري از سخنراني‌هاي پياده و چاپ شده ايشان از آنچه هست قطعا بيشتر مي‌شد كما اينكه برخي از سخنراني‌هاي ايشان زير نظر خود استاد شهيد پياده، تصحيح و تكميل شده است.

نمونه سخنان ايشان كه به صورت كتاب چاپ شده، كتاب ارزشمند حماسه حسيني است كه البته بخش‌هايي از آن بحث‌هاي معرفتي و اعتقادي است، بخش‌هايي تاريخ و قسمتي نيز فلسفه تاريخ است.

شهيد مطهري در اين سلسله مباحث تلاش دارد علل و عوامل قيام امام حسين را بررسي و تبيين كرده، ماهيت قيام را معرفي كند و تحريفاتي كه توسط دوستان نادان در نقل وقايع قيام خونين سيدالشهدا پديد آمده را مشخص و رد نمايد و به عملكرد امام حسين (ع) در قيام خود تحليلي همه جانبه ارائه كند.

كتاب ارزشمند «سيري در سيره ائمه اطهار» كه حاصل چند سخنراني شهيد بوده با تيزبيني و دقت نظر استاد به ويژگي‌هاي دوران امامت برخي از امامان پرداخته و بخشي از زندگي سياسي اجتماعي آن بزرگواران مورد بحث قرار گرفته است.

در اين كتاب به مسئله مهم صلح امام حسن مجتبي (ع) و كنار آمدن ظاهري آن امام عظيم الشأن با معاويه و مقايسه آن با قيام حضرت سيدالشهدا مورد بحث قرار گرفته و استاد مطهري تلاش كرده تا به سوالاتي كه در ذهن مردم در اين خصوص پديد آمده است به خوبي پاسخ ‌دهد.

در جايي ديگر از اين كتاب ارزشمند، علل عدم استقبال امام صادق (ع) از پيشنهاد به دست گرفتن خلافت توسط رأس دعوت گران بني عباس (ابوسلمه خلال) مورد بررسي قرارگرفته است.

و از سوي ديگر عملكرد امام كاظم (ع) در برابر خليفه جباري چون هارون كه به دستگيري، حبس و شهادت آن حضرت انجاميد مورد مداقّه قرار گرفته است.

كتاب «نهضت‌هاي اسلام در صد سال اخير» حاصل چند سخنراني اين شهيد بزرگوار در اواخر عمر رژيم طاغوت است و در آن آشكار است كه مطهري نسبت به تاريخ سياسي معاصر جهان اسلام و حركت‌هاي اصلاحي و انديشه‌هاي سياسي علماي بزرگ سني و شيعه اشراف و مطالعه لازم را داشته‌است.

 
در كتاب «داستان راستان» هم كه آن عالم بزرگ جهت هدايت نوجوانان و جوانان زمان خود در مسير دين مبين اسلام نگاشته‌، علاوه بر استفاده از احاديث و روايات ديني نكات تاريخي جالب توجهي را نيز آورده‌اند.

در برخي از آثار ديگر استاد مثل اسلام و مقتضيات زمان، 15 گفتار و 20 گفتار هر چند كه روح حاكم بر اين آثار عمدتاً جنبه‌هاي معرفتي و شناختي و روشن كردن زواياي مجهول برخي مباحث ديني است، اما به مناسبت بحث‌هاي تاريخي از گذشته اسلام، زمان حاضر و نيز مثلاً از دوره مشروطيت به مناسبت آورده‌اند.

از اين موارد كه بگذريم در بسياري از ديگر آثار آن بزرگوار غير از آثاري كه مباحث صرف فلسفي-كلامي  مي‌باشد به مناسبت اشاره‌هاي كوتاهي به نكات تاريخي نيز دارند، كه اين نشان دهنده آن است كه اگر استاد شهيد فرصتي مي‌يافت قطعاً در تاريخ نيز مي‌توانست به عنوان يك محقق و مورخ برجسته خود را بنماياند كما اينكه در كنار فقه و فلسفه در تفسير و اخلاق نيز جزء صاحب نظران برجسته به شمار مي‌آيد.

 

 

«خبرگزاري دانشجو»- برخي از مطالب تاريخي كه شهيد مطهري در كتاب حماسه حسيني مطرح كرده اند محل بحث است، مثلا طرح اين مسئله كه امام حسين (ع) دختري به نام رقيه نداشته‌اند، نظر شما در اين باره چيست؟

رجبي دواني: از شهيد مطهري نمي‌توان انتظار داشت كه يك مورخ برجسته و صاحب نظر هم باشد هر چند كه اگر فرصت مي‌يافت به اين مهم نيز نائل مي‌شد.

 

 

از مجموعه‌ نكات تاريخي كه استاد مطهري رضوان الله عليه در آثار گوناگون خود آورده‌ مي‌توان نتيجه گرفت كه ايشان منابع مهم تاريخ اسلام را مي‌شناخته و به آنها رجوع نيز داشته‌ است، ولي اينكه تخصصي و نقادانه بخواهند نقل‌هاي تاريخي را با يكديگر مقايسه كنند و نتيجه بگيرند، همان گونه كه كار يك محقق تاريخي است، نبوده، لذا شهيد مطهري در مورد حضور دختري به نام رقيه براي حضرت ابا‌عبدالله، به يكي از نقل‌هاي موجود كه البته يكي از علماي بزرگ و مورد احترام و اعتماد شيعه يعني شيخ مفيد در كتاب ارزشمند خود «الارشاد» آورده است، اكتفا كرده‌اند كه وي تنها دو دختر به نام‌هاي فاطمه و سكينه براي امام حسين(ع) نام برده و نتيجه گرفته‌اند كه رقيه‌اي در تاريخ نبوده است در حالي كه برخي از ديگر منابع معتبر شيعه نقل‌هايي دارند كه با نقل شيخ مفيد متفاوت است و از نظر ارزش و اعتبار اين نقل‌ها همسنگ با نقل شيخ مفيد است.

برخي از منابع آورده‌اند كه امام حسين(ع) سه دختر داشته است و از دو تن به نام‌هاي فاطمه و سكينه نام برده‌اند، اما  سومين دختر را بدون ذكر نام ياد كرده‌اند كه مي‌توان او را همان رقيه دانست هر چند كه به ناقلان اين نقل اين ايراد وارد است كه چرا بدون هيچ توضيحي براي حضرت سه دختر قائل شده‌اند اما دو تن را با ذكر نام ياد مي‌كنند و سومي را بدون ذكر نام نقل كرده‌اند. 

نقل ديگري نيز وجود دارد كه براي حضرت 4 دختر ذكر شده به نام‌هاي فاطمه، سكينه، زينب و چهارمين را نام نبرده‌اند كه باز مي‌تواند چهارمين رقيه باشد.

شيخ مفيد اعلم علماي شيعه در اواخر قرن 6 و اوايل قرن 5 است، وي استاد برجسته علوم و معارف شيعه و پرورش دهنده دانشمندان بزرگي چون سيدمرتضي، سيدرضي و شيخ طوسي است كه او را شيخ الطائفه مي‌خواندند.

غير از كتاب «بصائر الدرجات» كه برخي معتقدند غلوهايي نسبت به اهل بيت در اين كتاب وجود دارد و آن كتاب مقدم بر «الارشاد» شيخ مفيد از نظر زماني است، «الارشاد» قديمي‌ترين كتاب معتبر شيعه درباره ائمه اطهار به شمار مي‌رود و لذا براي برخي از علما از جمله شهيد مطهري قول شيخ مفيد حجت تلقي شده است.

 

 

حال آنكه در بررسي‌هاي تاريخي در عين اينكه سلامت اعتقادي و صداقت صاحب اثر از ملاك‌هاي مهم است ولي نمي‌توان به اين مقدار بسنده كرد و اثر او را مورد نقادي قرار نداد؛ چرا كه ممكن است كسي چون شيخ مفيد با همه عظمتي كه دارد در نقل برخي نكات دچار اشتباه شده باشد و يا در تحليل برخي مسائل به خطا رفته باشد.

مثلاً تا آنجا كه به خاطر دارم شيخ مفيد شهادت برخي از امامان(ع) را قبول ندارد، به ويژه در ماجراي شهادت امام رضا (ع) نه تنها گزينه شهادت را براي آن حضرت به شمار نمي‌آورد بلكه، مأمون را قاتل آن حضرت نمي‌داند؛ چرا كه معتقد است مامون شيعه بوده و شيعه هرگز امام خود را نمي‌كشد، حال آنكه شهيد مطهري در جايي برخلاف نظر شيخ مفيد مامون را قاتل امام رضا (ع) مي‌داند و حق هم همين است.

شهيد مطهري؛ كسي كه هرگز در سخن و قلم گزافه نگفته است /  وی به تاريخ به عنوان آئينه عبرت و درس مي‌نگرد

«خبرگزاري دانشجو»- به نظر مي‌رسد شهيد مطهري از جمله افرادي است كه به خوبي و با موفقيت از علم تاريخ در راستاي اهداف بلند خود بهره جسته، نظر شما در اين رابطه چيست؟

رجبي دواني: استاد شهيد مطهري رضوان الله كسي است كه هرگز در سخن و قلم گزافه نگفته است و اگر مطلبي را آورده، به جا و با هدف به آن پرداخته است، اگرچه ايشان در بسياري از آثار خود به نقل‌هاي تاريخي اشاره مي‌كند، اما هدف بيان تاريخ نيست؛ چرا كه‌ مي‌توانست مخاطب خود را به منابع مربوط ارجاع دهد، حال آنكه ايشان از تاريخ به عنوان آئينه عبرت و درس مي‌نگرد و با تحليل‌هاي ارزشمند و كاربردي نسبت به وقايع تاريخي مي‌خواهد مخاطب را نسبت به موضوع مورد بحث حساس و دقيق كند لذا نوع نگرش و پرداختن استاد شهيد به تاريخ در آثار خود با بسياري از اهل علم متفاوت مي‌شود.