نسخه درمانی قرآن برای هنگامی که به مصیبت مبتلا می‌شویم/ بهترین آیه قرآن در کلام پیامبر (ص)

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، فائزه بنایی؛ قرآن درياي عميق و گسترده‌ای است كه گنجينه‌هاي آن پاياني ندارد و در هر دوره و تاريخي مي‌توان مرواريدهايي از آن صيد كرد كه به كار آن روز تو بيايد، حتي اگر هزاران سال از نزول آن گذشته باشد. بر آنيم تا در هر شماره اين گنجينه‌هاي گرانقدر را به تماشا بنشينيم و مرواريدهايي صيد كنيم به اندازه وسع خود.

انسان موحد بعد از اینکه به قدر و منزلت خویش دست یافت و فهمید که تسخیر عالم به دست اوست، می‌باید در راه معشوقش تلاش کند و اینجاست که علی (ع) آن مرد راه، فریادش بلند می‌شود: «آه من قله الزاد و طول الطریق»، آه از توشه کم و راه دور(1).

یکی از توشه‌های راه طولانی آخرت، صبر است

هدف مولا بیش از این حرفاست که از توشه کم سخن می‌گویند و راه طولانی؛ پس راهی دارد تا بی‌نهایت، این است که هر چقدر توشه بردارد چیزی نیست. برای پیمودن این راه طولانی و رسیدن به هدف آفرینش بی‌تردید به همراهی حقیقی و توشه‌ای معنوی نیاز است که یکی از این توشه‌ها صبر است؛ صبر بر معصیت، صبر بر مصیبت و صبر بر طاعت.

در شماره قبل «آیه‌هایی برای تمام فصول» به عالي‌ترين نوع صبر، یعنی صبر بر معصيت و هوای نفس پرداختیم و گفتیم اگر هنگام فراهم آمدن وسایل عصيان و گناه انسان مقاومت كند و از لذت گناه چشم بپوشد به چیزی مفیدتر از آنچه از دست داده نائل می‌شود و آن توشه صبر است که «إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِساب».

انواع رنج‌ها و مصیبت‌ها

سوالاتی مانند مصیبت چیست و از کجا می‌آید؟ اختیاری است یا غیر اختیاری؟ راه مقابله با آن چیست؟ سوالاتی است که ذهن ما را مشغول کرده و می‌توانیم جواب خود را از آیات قرآن کریم و روایات بیابیم.

كلمه مصيبت به معناى واقعه و حادثه‌اى است كه به انسان يا هر چيز اصابت كند. این رنج‌ها و مصیبت‌ها دو دسته هستند: اختیاری و غير اختياري، یعنی مشکلاتی که مولود اعمال انسان‌ها هستند و مشکلاتي که از اختيار بشر خارج می‌باشند.

بازخواني مصیبت‌های غیر اختیاری در تاريخ با مصیبت‌هایی که در گذشته توسط فرد يا عده‌اي آگاهانه به وجود آمده است، فرق دارد.

ارتباطی که بین رنج و گنج وجود دارد

حال امروزه فهم کداميک مهم است؟ اصلاً چرا ما مي‌خواهيم براي امروزمان چنين توشه‌ای بياوريم؟ چون هميشه بين رنج و گنج ارتباطي بوده است و هيچ گنجي راحت بدست نيامده است و برای رسیدن به گنج صبر، رنج‌ها لازم است.

بخشى از مصائب است كه ما هيچ‌گونه نقشى در آنها نداريم و به صورت يـك امـر حتمى و اجتناب ناپذير دامان فرد يا جامعه‌اى را مى‌گيرد.

چگونگی تحمل مصائبی که از ناحیه زمین به انسان می‌رسد

منظور از مـصـيـبـتى که در زمين و از ناحيه آن به انسان‌ها مى‌رسد قحطى و آفت ميوه‌ها و زلزله‌هاى ويـران‌گـر و امـثال آن است «ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ» و منظور از مصيبتى كه به جان آدمى رو مى‌آورد بيمارى و جراحت و شـكـسـتـن اسـتـخـوان و مـردن و كـشـتـه شـدن و امـثـال آن می‌باشد « وَ لا فِي أَنْفُسِكُم»

منظور از كـتـاب هم لوحـى اسـت كـه در آن هـمـه آنـچه بوده و هست و تا قيامت خواهد بود نوشته شده و هـمـه آن‌ها از قبل مقدر شده است «إِلاَّ فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها» و ثبت و حفظ اين همه حوادث در لوح محفوظ براى خداوند آسان است«ان ذلك على الله يسير» (2).

صبر بر مصیبت‌ها اینجاست که در صحنه وارد می‌شود، مسلما ناكامي‌ها با زندگى انسان از آغاز عجين بوده و طـبـق سـنـت حـكـيـمانه‌اى مقدر شده است و دنيا پيوسته فراز و نشيب دارد.

اینجاست که انسان باید براى تحمل شدائد شجاع و در برابر حوادث سخت، صبور و مقاوم باشد تا به آرامش برسد و از بي تابي‌ها و جزع‌ها جلوگیری کند؛ چرا که انسان مملوك خداست و بازگشت او دوباره به سوى مالكش است«انا لله و انا الیه راجعون»(3).

بهترین صبر چه نوع صبری است؟

پس بهترين صبر تحقق پيدا مى‌كند، آن صبرى كه ريشه و منشاء هر جزع و تاسفى را در دل مى‌سوزاند و قطع مى‌كند و چرك غفلت را از صفحه دل مي‌شويد و به این وسیله به گنجی مفیدتر از آنچه از دست دادیم می‌رسیم.

مصائب، مولود اعمال انسان هستند

اما مدل اختیاری، یعنی آنچه از مصائب و ناملايمات به ما می‌رسد به خاطر اعمالى است كه خود انجام داده‌ايم «و ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم»

البته، اين تمام مجازات اعمال نارواى ما نيست چون گناهان آثار سوئى هم در دنيا دارند و بـعـضى از این آثار به صاحبش اصابت مى‌كند و بعضى به خـاطـر عـوامـلى از قـبـيـل صـله رحـم، صـدقـه، دعـاى مـؤمـنـيـن، تـوبـه و... بخشوده مى‌شوند «و يعفوا عن كثير»

و شما هرگز نمى‌توانيد از چنگال قدرت خداوند در زمين فرار كنيد در آسمان‌ها نيز جایى براى شما نيست «و ما انتم بمعجزين فى الارض» و اگر تصور می‌كنيد كسى مى‌تواند به كمك شما بشتابد بدانيد غير از خداوند هيچ ولى و ياورى براى شما نيست «و ما لكم من دون الله من ولى و لا نصير» (4)

دنيا دار عمل است نه دار پاداش و كيفر

در قسمت صبر بر معصیت اشاره کردیم که اگر به هنگام فراهم آمدن وسائل گناه، انسان مقاومت كند و از لذت گناه چشم بپوشد به عالی‌ترین درجه صبر می‌رسد وگرنه دچار مصائبى می‌شود كه نوعی مجازات الهى و هشدار است.

این مجازات‌ها گاه فردی (5) است و گاه دسته جمعى (6)که محصول گناهان جمعى می‌باشد، همان گونه كه در آيه 41 سوره روم مى‌خوانيم «ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت ايدى الناس ليذيقهم بعض الذى عملوا لعلهم يرجعون» فساد در خشكى و دريا به خاطر اعمال مردم آشكار شد تا نتيجه بعضى از اعمالى را كه انجام داده اند به آنها بچشاند شايد باز گردند.

در حالی که اگر جوامع بـشـرى عـقـائد و اعمال خود را بر طبق آنچه كه فطرت اقتضاء دارد وفق دهند خيرات به سـويـشـان سرازير و درّه‌اى از بركات به رويشان باز مى‌شود (7)

بهترین آیه قرآن در کلام پیامبر (ص)

جالب اينكه در حديثى از اميرمؤمنان على (ع) مى‌خوانيم كه از پيامبر گرامى خدا (ص) نقل مى‌كند كه فرمود: اين آيه بهترين آيه در قرآن مجيد است. ‌اى على! هر خراشى كه از چوبى بر تن انسان وارد مى‌شود و هر لغزش قدمی بر اثر گناهى است كه از او سر زده و آنچه خداوند در دنيا عفو مى‌كند گرامى‌تر از آن است كه (در قيامت) در آن تجديد نظر فرمايد و آنچه را كه در اين دنيا عقوبت فرموده عادل‌تر از آن است كه در آخرت بار ديگر كيفر دهد (8).

بلاها برای افراد مختلف نشانه چه چیزی هستند

بلاها براى ظالم تاديب، براى مؤمنان امتحان، براى پيامبران درجه و براى اولياء كرامت و مقام است. (9)

در حديثى آمده هنگامى كه امام سجاد (ع) بر يزيد وارد شد، يزيد نگاهى به او كرد و گفت: يا على! ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم! اشاره به اينكه حوادث كربلا نتيجه اعمال خود شما بود.

پاسخ امام سجاد (ع) به جسارت یزید

امام على بن الحسين (ع) فورا در پاسخ فرمود: «كلا! ما هذه فينا نزلت، انما نزل فينا ما اصاب من مصيبة فى الارض و لا فى انفسكم الا فى كتاب من قبل ان نبراءها ان ذلك على الله يسير لكيلا تاءسوا على ما فاتكم و لا تفرحوا بما آتاكم نحن الذين لا ناسى على ما فاتنا من امر الدنيا، و لا نفرح بما اوتينا.»

«چنين نيست، اين آيه در مورد ما نازل نشده، آنچه درباره ما نازل شده آيه ديگرى است كه مى‌گويد: هر مصيبتى در زمين يا در جسم و جان شما روى دهد پيش از آفرينش شما در كتاب لوح محفوظ بوده و آگاهى بر اين امر بر خداوند آسان است، اين براى آن است كه شما به خاطر آنچه از دست مى‌دهيد غمگين نشويد و به خاطر آنچه در دست داريد زياد خوشحال نباشيد هدف از اين مصائب عدم دلبستگى شما به مواهب زودگذر دنيا و يك نوع تربيت و آزمون براى شما است.»

سپس امام افزود: ما كسانى هستيم كه هرگز به خاطر آنچه از دست داده‌ايم غمگين نخواهيم شد و به خاطر آنچه در دست داريم خوشحال نيستيم و همه را زودگذر مى‌دانيم و چشم به لطف و عنايت خدا بسته‌ايم.

رنج‌هایی که شيرين است

به همین دلیل است که هر جنس مصيبتي که در عالم وجود دارد در کربلا هم هست، نوع غليان يافته آن نیز هست. اين اتفاق را در هيچ‌يک از جنگ‌هاي پيامبر نداريم. به همين علت کربلا قابل امتداد است، اما جنگ احد چنين قابليتي ندارد و ما هيچ‌گاه سالگرد احد را عزا نمي‌گيريم.

این مصیبت‌ها براي کسی ‌که رنج مي‌کشد شيرين است. شهيد آويني مي‌گويد: «والله تير سوز دارد و درد، لکن خون ريختن به پاي محبوب شيرين‌تر است.»

نسخه درمانی قرآن برای هنگامی که به مصیبت مبتلا می‌شویم

قرآن هيچ‌گاه نمى‌گويد در برابر مصائب تسليم باش و در رفع مشكلات تلاش نكن و تن به ظلم‌ها و ستم‌ها و بيماري‌ها بده.

قرآن مى‌گويد اگر با تمام تلاش و كوششى كه انجام دادى باز هم گرفتاري‌ها بر تو چيره شد، بدان گناهى كرده‌اى كه نتيجه و كفاره آن دامانت را گرفته، به اعمال گذشته خود بينديش و از گناهانت استغفار كن و خويشتن را بساز و ضعف‌های خود را اصلاح نما یا این که این مصائب در تقدیر و کتاب محفوظ تو نوشته شده و با صبر در مقابل آن توشه سفرت را فراهم کرده‌ای و الحمدلله که از دوستان خدایی. (10)

پی نوشت‌ها:

1. نهج البلاغه، حکمت 77

2. سوره مبارکه حدید، آیه 22مَا أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلاَّ فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ. هـيـچ مـصـيـبـتـى در زمـيـن و نـه در وجـود شـمـا روى نـمـى‌دهـد مـگر اينكه همه آنها قبل از آنكه زمين را بیافرينيم در لوح محفوظ ثبت است و اين امر براى خداوند آسان است.

3. سوره مبارکه بقره، آیه 155و 156َو بَشِرِ الصَابِرینَ.اَلذِینَ اذَا اَصَابَتهُم مُصِیبَه قَالوا انِا لله وَ اِنَا اِلَیهِ رَاجِعونَ. اُولئَكَ عَليهِم صَلوات مِن رَبِهِم وَ رَحمَة وَ اُولئكَ هُم المُهتَدون .و تو‌اى پيامبر صابران را بشارت ده يعنى آنهایى را كه وقتى مصيبتى به ايشان مى‌رسد مي‌گويند ما ملك خدایيم و به سوى او باز خواهيم گشت. اينان مشمول صلواتى از پروردگارشان هستند و تنها ايشان راه يافته‌گانند.

4. سوره مبارکه شوری، آیه 30و مَا اَصَابَكُم مِن مُصيبَه فَبِمَا كَسَبَت اَيدِيكُم وَ يَعفُوا عَن كَثِير. و آنچه از مصيبت كه به شما مى‌رسد به خاطر اعمالى است كه به دست خود كرده‌ايد و خدا از بسيارى از گناهان در مى‌گذرد.

5. از امام صادق (ع) در کتاب کافی: ان العبد اذا كثرت ذنوبه، و لم يكن عنده من العمل ما يكفرها، ابتلاه بالحزن ليكفره، هنگامى كه انسان گناهش افزون شود و اعمالى كه آن را جبران كند نداشته باشد خداوند او را گرفتار اندوه مى‌كند تا گناهانش را تلافى كند.

6. خطبه نهج البلاغه: ما كان قوم قط فى غض نعمة من عيش، فزال عنهم، الا بذنوب اجترحوها، لان الله ليس ‍بظلام للعبيد، و لو ان الناس حين تنزل بهم النقم، و تزول عنهم النعم، فزعوا الى ربهم بصدق من نياتهم، و وله من قلوبهم، لرد عليهم كل شارد، و اصلح لهم كل فاسد: هيچ ملتى از آغوش ناز و نعمت زندگى گرفته نشد، مگر بواسطه گناهانى كه انجام دادند، زيرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمى‌دارد، هرگاه مردم در موقع نزول بلاها و سلب نعمت‌ها با صدق نيت به پيشگاه خدا تضرع كنند و با دل‌هاى پر اشتياق و آكنده از مهر خدا از او درخواست جبران نمايند مسلما آنچه از دستشان رفته به آنها باز مى‌گرداند و هرگونه مفسده‌اى را براى آنها اصلاح مى‌كند.

7. سوره مبارکه اعراف،آیه 96 وَ لَو اَنَّ اَهـلَ القُـرَى امَنُوا وَ اتَّقُوا لَفَتَحنَا عَلَيهِم بَرَكات مِن السَّماءِ وَ اَلاَرضِ وَ لكِن كَذَّبُوا فَاخَذناهُم بِما کَانُوا یَکسِبُونَ. اگر مردم قريه‌ها ايمان آورده و پرهيزكارى كرده بودند بركت‌هايى از آسمان و زمين به روى ايشان مى‌گشوديم، ولى تكذيب كردند و ما نيز ايشان را به اعمالى كه مى‌كردند مؤ اخذه كرديم.

8. خير آية فى كتاب الله هذه الاية ! يا على! ما من خدش عود، و لا نكبة قدم الا بذنب، و ما عفى الله عنه فى الدنيا فهو اكرم من ان يعود فيه و ما عاقب عليه فى الدنيا فهو اعدل من ان يثنى على عبده.

9. جامع الاخبار از اميرمؤمنان (ع): ان البلاء للظالم ادب، و للمؤ من امتحان، و للانبياء درجة و للاولياء كرامة.

10. حديثی از امام صادق (ع) در تفسیر آیه 30 سوره مبارکه شوری: مى‌دانيد على (ع) و اهل بيتش بعد از او گرفتار مصائبى شدند، آيا به خاطر اعمالشان بود؟ در حالى كه آنها اهل بيت طهارتند و معصوم از گناه، سپس افزود: ان رسول الله كان يتوب الى الله و يستغفر فى كل يوم و ليلة ماة مرة من غير ذنب ان الله يخص اوليائه بالمصائب لياجرهم عليها من غير ذنب.

رسول خدا (ص) پيوسته توبه مى‌كرد و در هر شبانه روز صد بار استغفار مى‌نمود، بى آنكه گناهى مرتكب شده باشد، خداوند براى اولياء و دوستانش مصائبى قرار مى‌دهد تا به خاطر صبر در برابر آن از او پاداش گيرند بى آنكه گناهى مرتكب شده باشند.

منابع:

1. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج1، ج18 و ج19
2. تفسیر نمونه، آیه‌الله مکارم شیرازی، ج1 ،ج20،ج23
3. رشد، صفایی حائری، ص 30.