علم دینی و معانی متفاوت آن

«گروه علمی خبرگزاری دانشجو»؛ رویکردهای متفاوتی نسبت به جایگاه «تعریف» در شناخت یک مفهوم وجود دارد، برخی معتقدند از ابتدا باید یک تعریف ارائه داد و بر اساس ویژگی های آن تعریف به جستجو آن مفهوم در واقعیت پرداخت، در نتیجه آنچه در دایره این تعریف بگنجد مرزهای آن مفهوم را مشخص می کند. در مقابل برخی دیگر معتقدند باید ابتدا تمام واقعیت های موجودی که نسبتی با آن مفهوم دارند سنجید و از دل آن واقعیت ها، در پایان تعریف ارائه کرد.

 

افرادی که تلاش کرده اند تعریفی از «علم دینی» ارائه دهند اغلب در چارچوب نحله اول عمل کرده اند؛ یعنی ابتدا چارچوبی را برای علم دینی مشخص ساخته و هر کدام بر اساس آن چارچوب مرزهایی برای علم دینی مشخص کرده اند و مواردی که خارج از این مرزها جای گرفته است را در واقع خارج از مفهوم علم دینی دانسته اند.

 

حسین بستان در کتاب «علم دینی» تلاش کرده است تا از معانی و تفاسیر مختلفی که از مفهوم علم دینی موجود است یک دسته بندی ارائه دهد؛ وی می گوید: برخی در تفسیر واژه «علم دینی»، به الگوی سنتی علوم اسلامی به عنوان الگویی آرمانی شده، ارجاع می دهند. علم دینی بر حسب این تفسیر، چیزی نخواهد بود جز تدوام علومی که مسلمانان در دوران شکوفایی تمدن خود یعنی از قرن دوم تا قرن نهم هجری و در قالب یک چارچوب جامع از مفاهیم، اصول هستی شناسانه و معرفت شناسانه و روش ها در پرتو آموزه های قرآن و احادیث دینی بسط دادند و در این کار از دانش های ملل دیگر نیز بهره برند.

 

در برخی تفسیرها، روش اجتهادی و استنباطی فقیهان به عنوان الگوی علم دینی معرفی می شود. بر حسب این رویکرد همان گونه که علمای فقه و اصول گاهی از یک یا چند آیه و روایت، مطالب و فروعات بسیار گستردای را استخراج و استنباط می نمایند، عالمان دیگر رشته ها و از جمله دانشمندان علوم تجربی می توانند استخراج کنند و آنها را مبنای تحقیقات بعدی قرار دهند که به تناسب موضوع مورد مطالعه از روش های عقلی، تجربی و غیره بهره می گیرند. 

 

در تفسیر ی دیگر از علم دینی، انحصارگرایی روش شناختی علوم غیر دینی مورد اعتراض واقع شده و بر کثرت گرایی در روش های علم دینی تاکید شده است. علم دینی بنا بر این تفسیر از همه روش ها مورد تایید دین، بویژه روش تجربی، روش عقلی و وحیانی بهره می گیرد؛ یعنی افزون بر روش تجربی که در علوم غیر دینی به عنوان تنها روش معتبر مطرح است، وحی نیز به عنوان دریچه ای به جهان واقع می تواند معیار درستی یا نادرستی قضایای علمی باشد. روش عقلی نیز با نشان دادن تناقض درونی برخی گزاره های علمی، نادرستی پیش فرض ها یا لوازم و ملزومات آن ها می تواند در تحقیقات علمی تاثیرگذار بوده، پاره ای از گزاره های علمی را ابطال کند. 

  

از نگاه برخی، ساختن و پرداختن علوم اسلامی یا اصلاح و بازسازی اصول روش شناختی پیشین و مجهز شدن به روش های نوین امکان پذیر است؛ بدین ترتیب تلفیق عناصر زنده و پویای میراث فکری اسلامی از یک سو و اندیشه ها و روش های قابل اعتماد علوم متجددانه از سوی دیگر، از اهمیت خاصی در این دادگاه برخوردار است. هر چند در خصوص سازوکار این تلفیق، اتفاق نظر و وحدت رویه ای بین این گروه از اندیشمندان دیده نمی شود. 

 

برخی علوم اسلامی را علم تجربی سازگار با ارزش های اسلامی و مبتنی بر جهان بینی اسلامی تعریف می کنند. بر حسب این دیدگاه، نظریه های جهانشمول علم دینی از نظریه های بدیل در علوم غیر دینی متمایزند؛ زیرا علم دینی در شناخت طبیعت، افزون بر عوامل مادی، بر عوامل غیر مادی نیز تکیه دارد و با تلفیق این عوامل در یک چار چوب کلی علمی- متافیزیکی، نگرشی کل گرایانه را ارائه می دهد؛ همچنین ارزش های دینی می توانند در جهت گیری کاربردی علم دینی تاثیر بگذارند و کاربردهای آن را محدود سازند یا در جهات معینی سوق می دهند.

 

در تفسیرها و برداشت های دیگری که از علم دینی وجود دارد، بر تاثیرگذاری دین بر عناصر اصلی علم، یعنی موضوع علم، هدف علم یا فرضیه ها و نظریه های علم تاکید می شود؛ به این معنا که می توان با سوق دادن تحقیقات علمی تجربی به سوی موضوعات مرتبط با دین، به علوم دینی دست یافت، یا می توان با هدفمند کردن علوم تجربی در راستای ارزش های دینی و به کارگیری علوم در خدمت این ارزش ها، از علوم دینی سخن گفت و یا اینکه با الهام گرفتن از گزاره های متون دینی، به فرضیه سازی و نظریه سازی اقدام کرد و به این ترتیب الگویی از علم دینی ارائه کرد که در مقام کشف فرضیه های خود، از متون دینی و در مقام داوری و اثبات فرضیه ها از روش های تجربی بهره می گیرد.