تنها بازمانده شهر تاریخی توس +عکس

به گزارش گروه فضای مجازی «خبرگزاری دانشجو»، در ورود به شهر توس، نخستین بنای تاریخی مهمی که توجه هر تازه واردی را جلب می‌کند، ساختمان عظیمی است در مدخل شهر که به «بقعه هارونیه» یا «هارونیه» شهرت یافته است.

این بنا که قدمت آن از قرن هشتم و یا نهایتا هفتم هجری پیش‌تر نمی‌رود، با وجود اعتقاد اهالی توس که آن را به هارون الرشید (خلافت 170 تا 193 ه. ق.) نسبت می‌دهند، اصلا نمی‌تواند ربطی به آن زمان داشته باشد.

پلان بنا بیش از هر چیز به ساختمان یک خانقاه یا آرامگاه شباهت دارد. قدمت آن هم نباید از از سده‌های هشتم و هفتم پیش‌تر باشد. بنابراین باید دردوره ایلخانان مغول یا آل کرت و سربداران ساخته شده باشد. اما پیداست که پیش از آن درمحل مزبور مسجدی وجود داشته، زیرا محراب آن در بیرون ضلع شمالی بنای فعلی حفظ شده است.

مصالح بنا از آجر و ماسه و ملاط گچ و تزئینات آن منحصر به «مقرنس‌ها» و کاربندی‌های گچی در داخل و قاب‌ها و چین و شکن‌هایی بر رویه بیرونی است، در شمال صحن اصلی، سکو و نشستنگاهی ساخته شده که می‌تواند محل جلوس یا مدرس شیخ خانقاه بوده باشد و در پس آن سه اتاقک با سقف کوتاه‌تر وجود دارد که اتاق میانی بزرگ‌تر از جانبین است.

هارونیه در حال حاضر بزرگ‌ترین ساختمان تاریخی شهر طابران توس محسوب می‌شود و در چند دهه گذشته از بحث انگیز‌ترین ابنیه این دیار بوده است. برخی عوام معتقدند که یکی از عمال و والیان هارون یا فرزند او مامون، سر تعدادی «سید» را در‌‌ همان محل بریده و در چاهی افکنده است.

بناى هارونیه چنان که گفته شد تنها بناى بازمانده از شهر کهن طوس است. عوام آن را به نام «زندان هارون‏» مى‏‌شناسند و احتمالا به این دلیل «هارونیه‏» خوانده مى‌‏شود، حال آنکه نه تنها بنا از لحاظ شکل و نقشه هیچ گونه شباهتى به زندان ندارد، بلکه طبق مستندات تاریخى نمى‌‏توان هیچ گونه ارتباطى بین این اثر و هارون ‏الرشید خلیفه عباسى یافت; زیرا هارون در سال‏193 ه. ق. وفات یافته است در حالى که اصل بنا را با توجه به شکل معمارى، از دوره ایلخانى (قرن هشتم هجرى) مى‏دانند که بخش‌هایى در دوره تیمورى به آن الحاق شده است. از طرف دیگر به دلیل تشابه سبک معمارى بنا به معمارى رازى، این بنا را مربوط به قرن ششم هجرى مى‌‏دانند.

در حفاری‌هایى که به سال 1354 در این بنا صورت گرفت، ضمن پیدا شدن سفال‌هاى مربوط به دوران سلجوقى، تیمورى و صفوى، جرز بسیار قطورى از سنگ و ملات ساروج که کاملا یادآور پى بناى آتشکده‌‏هاى ساسانى است مشاهده شد و نتایج آثار بدست آمده حاکى است که پى این بنا سابقه‌‏اى خیلى پیش از قرن ششم داشته است.

بررسى سفرنامه‏‌ها و نوشته‏‌هاى جهانگردان و پژوهشگران داخلى و خارجى که از حدود صد سال قبل تاکنون در نوشته‏‌هاى خود به این بنا اشاره کرده‌‏اند نشان داد که تنها عوام و مردم بومى بودند که بنا را نخست نقاره‏‌خانه و سپس زندان هارون نامیدند و بر اثر آن نام «گنبد هارون‏» هم بعد‌ها به کار برده شد.

در هدف از احداث بنا و کاربرى آن نیز اختلاف‏ نظر وجود دارد، برخى این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالى مى‏‌دانند (قرن ششم) و برخى دیگر آن را مسجدى مى‏‌دانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روى آتشکده ساسانى ساخته شده است. از آنجا که در قسمت‏ شمالى بنا، یک ردیف اتاق دیده مى‏‌شود، این سؤال در بیننده ایجاد مى‌‏شود که این مکان باید محل تدریس و مکان علمى باشد، با این فرضیه مى‏‌توانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالى دریابیم. چرا که امام محمد غزالى پس از آنکه تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت در طوس ماند و‌‌ همان جا خانقاهى براى صوفیان و مدرسه‌‏اى براى طلاب دایر کرد و شبانه ‏روز خویش را به عبادت خدا و خدمت ‏به خلق مى‏‌گذراند.

از مجموعه مطالب تاریخى و خصوصیات معمارى بنا و شباهت ‏سبک آن به سبک رازى و مقایسه با نمونه‏‌هاى مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان سنجر در مرو و قبر بابا لقمان در سرخس، در مقبره بودن بنا هیچ شکى وجود ندارد.

غیر از خصوصیات معمارى طاق کوچکى که در ضلع شمالى بنا وجود دارد و جمله «الدنیا ساعة‏» که بر روى گچبرى آن منقوش است، خود دلیل دیگرى است ‏بر مقبره بودن بنا، چون جمله مذکور را فقط در مقابر به کار مى‏‌برند. هر چند حفارى که در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص شدن پى بناهایى که در مجاورت آن وجود داشته این گمان را که این مکان بخشى از یک مجموعه معمارى بوده تقویت مى‌‏کند.

بناى هارونیه کلا آجرى است و هیچ گونه تزئین کاشى در آن به کار نرفته است، این بنا به صورت چهار ضلعى است که ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسى نابرابر است. ابعاد آن به ترتیب ضلع شمالى 5. 19 م‌تر، ضلع جنوبى 20 م‌تر، ضلع شرقى 28 م‌تر، ضلع غربى‏29 متر است. ارتفاع گنبد از کف بنا 26 م‌تر، ارتفاع ایوان 21 م‌تر، ارتفاع گنبد کوچک قسمت‏ شمالى 11 م‌تر، طول و عرض گنبدخانه 12×12 متر و ارتفاع کمر پوش بنا از کف ‏9 متر است، داراى یک ورودى در سمت جنوب با سردر فوق‏ العاده رفیع بدون تزئینات کاشى و تماما آجر است و گنبدخانه‌‏اى که در سطح وسیعى پوشیده است. چهار پلکان مارپیچ در گوشه‌‏‌ها و سه اطاق فرعى در ضلع شمالى است. درون گنبد ساده است مقرنس کاری‌هایى مربوط به دوره تیمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبدخانه دیده مى‏‌شود.

منبع: تسنیم