به گزارش گروه فضای مجازی «خبرگزاری دانشجو» با تصویب طرح «مطالعه و امکان‌سنجی احداث شهر زیرزمینی در پایتخت»، مدیریت شهری تهران بررسی برای اجرای فاز نخست «انتقال بخشی از کاربری‌های خدماتی و تجاری به فضای زیرسطحی شهر» را آغاز کرد. با این انتقال، فضای متراکم روسطحی تهران به نفع توسعه فضاهای سبز و گردشگری و همچنین احیای مراکز اجتماعی آزاد می‌شود. سه میدان اصلی پایتخت، گزینه‌های مدنظر این طرح هستند. قرار است، محدویت‌های موجود تهران در توسعه افقی (افزایش محدوده شهر) و عمودی (افزایش تراکم ساختمانی)، با استفاده از ظرفیت «تراز منفی» جبران شود. شرط موفقیت طرح، توسعه مترو عنوان شده است.
کمیسیون ماده 5 شهر تهران که مصوبات خاص برای توسعه پایتخت، منطبق با اسناد بالا دست تصویب می‌کند در یکی از جلسات اخیر خود اجرای طرح «شهر زیرزمینی» در تهران را از طریق طراحی اولین پروژه پایلوت برای میدان ونک تصویب کرد.
طرح شهر زیرزمینی تکلیفی است که در سال 88 شورای شهر تهران برای شهرداری تعیین کرده است و همچنین مطابق ماده 88 برنامه 5 ساله دوم شهرداری که سال 92 به تصویب رسید، مقرر شده است مدیریت شهری تهران مطالعه و بررسی برای استفاده از فضاهای زیر سطحی پایتخت را با هدف انتقال بخشی از کاربری‌های خدماتی و تجاری به زیر زمین تهران به سرانجام برساند. مطابق آنچه روز گذشته معاون عمرانی شهردار تهران به «دنیای اقتصاد» اعلام کرد: این طرح وارد فاز مطالعاتی شده است و در حال حاضر 3 نقطه اصلی و پر رفت و آمد از شهر شامل میدان صنعت در شهرک غرب و همچنین میدان ونک و هفت‌تیر گزینه‌های شهرداری برای ایجاد فضاهای زیر سطحی هستند. تجربه ایجاد شهر زیرزمینی در کلان شهرهای متراکم 5 کشور چین، ژاپن، سنگاپور کانادا و اسپانیا موفقیت‌آمیز بوده و برای تهران که عملا امکان توسعه فیزیکی شهر به‌صورت افقی (افزایش محدوده) و عمودی (افزایش تراکم ساختمان) وجود ندارد، انتقال بخشی از کاربری‌ها به زیر زمین به‌عنوان مسیر سوم توسعه پایتخت در دستور کار مدیران شهری قرار گرفته است.
نتایج یک تحقیق دانشگاهی که پیش زمینه این طرح شهرداری شده است، نشان می‌دهد با انتقال مراکز خدماتی و تجاری از سطح شهر تهران به زیر سطح چالش کمبود فضای رو سطحی برای ایجاد فضاهای سبز و گردشگری و تفریحی برطرف می‌شود و می‌تواند به احیای سر زندگی و حیات اجتماعی پایتخت نشینان ساکن در محلات متراکم منجر شود. آن طور که اعضای شورای شهر تهران می‌گویند برای مطالعه و اجرای این طرح در بودجه سال آینده شهرداری ردیف مالی مشخص تعیین می‌شود. به گزارش «دنیای اقتصاد» میادین و نقاط مدنظر شهرداری برای ایجاد فضای زیرسطحی، بر اساس 2 شاخص «دسترسی به ایستگاه‌های اصلی مترو» و « ظرفیت بالای محله برای سرمایه‌گذاری تجاری» انتخاب شده‌اند. علیرضا جاوید، معاون عمرانی شهرداری تهران 3 پیش نیاز برای اجرای موفقیت‌آمیز شهر زیرزمینی در تهران مطرح کرد و گفت: توسعه متروکه خود می‌تواند انگیزه ورود سرمایه‌گذار به فضای زیر سطحی را افزایش دهد و همچنین توسعه شبکه فاضلاب و تکمیل شبکه مهار آبهای سطحی از دیگرعواملی هستند که باید برای ایجاد شهر زیر زمینی تکمیل شوند.
بهره‌برداری انتقاعی و غیر انتفاعی از زیرزمین تهران
علیرضا جاوید، معاون عمرانی شهردار تهران در این رابطه به «دنیای اقتصاد» گفت: با توجه به اینکه زیر ساخت‌های حوزه عمرانی بر اساس طرح جامع و تفصیلی اول،دوم و سوم شهر تهران احداث و به بهره برداری رسیده است از جمله شبکه‌های بزرگراهی،تقاطع‌های غیر همسطح و مجموعه‌های خدماتی،رویکرد آینده شهر تهران،توسعه فضاهای شهری در زیر سطح است. وی با اشاره به اینکه فضاهای مواصلاتی و تامین فضاهای خدماتی باید به فضاهای زیرسطحی معطوف شود گفت: در سال‌های اخیر احداث 4 تونل توحید، امیرکبیر، نیایش، رسالت و تونل در حال احداث شهدای غزه افق‌های خوبی را در تامین دسترسی‌های فضاهای زیر سطحی ترسیم کرده است. به گفته جاوید در حال حاضر شبکه بزرگراهی شهر تهران 550 کیلومتر است با احداث 50 کیلومتر بزرگراه این شبکه تکمیل می‌شود. در حال حاضر تهران بیش از 600 کیلومتر ظرفیت توسعه شبکه بزرگراهی روی سطح ندارد و مجبور به استفاده از فضای زیر سطحی است. معاون عمرانی شهردار تهران توسعه مترو را یکی ازپیش زمینه‌های لازم برای توسعه فضاهای زیر سطحی عنوان کرد و گفت:باید حمایت‌های بیشتری از تکمیل شبکه فاضلاب پایتخت نیز انجام شود و همچنین برای تکمیل شبکه جمع‌آوری آبهای سطحی نیز گام‌های اساسی‌تر برداشته شود. جاوید با تاکید بر لزوم ایجاد فضاهای زیرسطحی که بتوان در زمان‌های عادی از آن بهره‌برداری انتفاعی و غیر انتفاعی کرد و در شرایط ویژه به‌عنوان پدافند غیر عامل ازآن بهره برد، گفت:بر اساس طرح جامع در آینده از فضاهای بیشتری در زیرسطح که به تایید شورای شهر تهران هم برسد استفاده خواهیم کرد. معاون شهردار تهران اضافه کرد: میدان هفت‌تیر، ونک و صنعت برای انتقال به زیر سطح مورد مطالعه قرار گرفته‌اند که در حال حاضر میدان ونک در اولویت بیشتری برای فضاهای زیر سطحی است و بهسازی وضع موجود میدان هفت تیر نیز دراولویت قرار دارد. اما برای کاربردی کردن ایده استفاده از فضاهای زیر سطحی باید زمینه‌های اجرایی شدن آن را فراهم کرد. جاوید یکی از موانع رسیدن به شهر زیر زمینی را «عدم تکمیل شبکه فاضلاب شهری» دانست و گفت: دنیا حیران است که چطور حدود 10 میلیون نفر جمعیت در شهر تهران بدون شبکه فاضلاب یکپارچه زندگی می‌کنند. وی تکمیل شبکه جمع‌آوری آبهای زیر سطحی شهر تهران را یکی دیگر از اولویت‌های معاونت فنی و عمرانی برای استفاده از فضاهای زیر زمینی دانست و گفت: تهران از لحاظ موقعیت جغرافیایی بسیار خاص است و در معرض سیل قرار دارد و بر همین اساس ایجاد 550 کیلومتر شبکه آبهای سطحی را در دستورکار قرار دادیم که شاهد پیشرفت 90درصدی آن هستیم، اما باید در طراحی جدید شبکه جمع‌آوری آبهای سطحی به 800 کیلومتر برسیم تا خطر سیل در پایتخت را به حداقل برسانیم.
معاون فنی و عمرانی شهرداری تهران همچنین احداث تونل‌های مشترک شهری را یکی دیگر از زمینه‌های رسیدن به شهر زیر زمینی دانست و گفت: وضعیت خطوط و لوله‌های آب، برق و نفت در زیر سطح پایتخت، اوضاع نامناسب و نامنسجمی دارند که باید در افق 25 ساله تونل‌های مشترکی را برای تجمیع این خدمات طراحی کنیم. او یکی از کاربردهای فضاهای زیر سطحی را ایجاد پارکینگ دانست و گفت:خیابان‌های تهران نمی‌توانند به دلیل تبدیل شدن به پارکینگ خودروها نفس بکشند. می‌بینید که خیابان‌ها توسط خودروها اشغال شده و باید این پارکینگ‌ها را به زیر سطح ببریم. در حال حاضر در فضای زیرسطحی بوستان ملت درامتداد اتوبان نیایش، فضایی به ظرفیت 4 هزار پارکینگ در حال احداث است و امیدواریم طی دو سال آتی به بهره برداری برسد، علاوه بر پارکینگ می‌توانیم مجتمع‌های خدماتی را نیز در فضای زیرسطحی ایجاد کنیم.
لزوم ورود بخش خصوصی به فضاهای باز زیر سطحی
اقبال شاکری، رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران هم با بیان اینکه تهران هنوز هیچ استفاده‌ای از فضاهای زیر سطحی خود نکرده است به «دنیای اقتصاد» گفت: معمولا دو کارکرد برای فضاهای زیرسطحی تعریف می‌شود؛ یکی ایجاد مجموعه‌های تجاری و خدماتی که بخشی از فضاهای زیرسطحی در دنیا به این موضوع اختصاص یافته است. شورای شهر هم در مصوبه‌ای، شهرداری را ملزم به انجام مطالعات برای طراحی فضاهای زیرسطحی کرده است، البته چند سال پیش نیز مطالعات اولیه فضاهای زیرسطحی شهر تهران انجام شده بود که دو سالی متوقف ماند، اما این مطالعات دوباره آغاز شده و در حال تکمیل است. به گفته این عضو شورای شهر تهران درحال حاضر اولویت زیر سطحی شدن میادین تهران میدان هفت تیر و میدان ولی عصر است. رئیس کمیته عمران از اجرایی شدن این ایده در شهر تهران درسال 95 خبرداد و گفت: امسال استفاده از فضای باز زیر سطحی درحد مطالعه است اما بایدنقشه‌های اجرایی این پروژه تهیه شود و شورا برای آن کد پروژه در نظر گرفته است.در برنامه 5 ساله دوم شهرداری نیز موظف به تهیه طرح جامع استفاده از سطوح زیر سطحی شهر تهران شده است. اما تنها انگیزه زیرزمینی شدن میدان‌های تهران،حل مشکلات ترافیکی نیست،شاکری دراین رابطه توضیح داد: تنها مسائل ترافیکی و حمل و نقل در این پروژه مدنظر ما نیست و موضوعاتی مانند واحدهای تجاری، ایجاد فضاهای خدماتی، پارکینگ و ایجاد فضاهای تفریحی برای پرکردن اوقات فراغت نیز پیش‌بینی شده است. در فضاهای روی سطح نیز پیاده‌‌راه‌سازی و طرح‌های خدماتی پیش‌بینی شده است. تامین منابع مالی استفاده از فضاهای زیرسطحی یکی از نگرانی‌های مدیریت شهری برای اجرای این ایده است. شاکری معتقد است با منابع مالی کنونی شهرداری نمی‌توان این پروژه را به سرانجام رساند و باید مطالعات استفاده از فضاهای زیرسطحی به حدی کامل و دقیق باشد که بخش خصوصی مشتاق مشارکت در این نوع پروژه‌ها باشد.
الگوی جهانی برای زیر سطح تهران
به جز شهرداری تهران،مرکز بین‌المللی تحقیقاتی توسعه فضاهای زیرسطحی هم پیشنهادهایی برای استفاده از فضاهای زیر سطحی تهران دارد. محمدمهدی صفایی،عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب و عضو این مرکز جهانی در این رابطه به «دنیای اقتصاد» گفت: مناطقی از شهر که فاقد فضاهای تاریخی و فضاهای سبز و عمومی کافی هستند و امکان گودبرداری‌های عمیق و ایجاد فضاهای زیرزمینی را دارند، از طریق انتقال برخی سازه‌های خدماتی به زیرزمین، امکان توسعه فضای سبز درآنها فراهم می‌آید. در مقابل تغییراتی که در این بافت منتخب شهری ایجاد می‌شود به این صورت خواهد بود که فضاهای مسکونی در روی سطح زمین به‌صورت نواری در حاشیه اطراف میدان و در محل قبلی پلاک‌های تجاری و مسکونی پیش‌بینی می‌شوند، فضاهای تجاری به طبقات زیرزمین اول تا سوم و فضاهای خدماتی نظیر سینماها به طبقات زیرزمین چهارم منتقل خواهند شد. در این الگو پارکینگ‌های موردنیاز منطقه نیز در طبقات منفی پایین‌تر احداث خواهند شد و عبور سواره‌ها به‌صورت غیرهمسطح و زیرسطحی انجام می‌شود. همچنین امکان دسترسی به ایستگاه مترو نیز از مراکز تجاری زیرزمین وجود دارد. وی ادامه داد: با ایجاد این فضاها نه تنها فضاهای موردنیاز عمومی یک محله در زیرزمین تامین می‌شود، بلکه در طراحی این مجموعه می‌توان به پیش‌بینی بخش‌های سبز در نما به‌صورت تراس و امتداد آن تا بام‌ها اقدام کرد.
عبور زیرسطحی از بافت فشرده شهر
احمد دنیامالی، رئیس کمیسیون عمران شورای شهر تهران هم با تاکید بر اینکه باید حیات شهری به فضاهای زیرسطحی تهران داده شود، به «دنیای اقتصاد» گفت: در تمام دنیا استفاده از بافت زیرسطحی معمول است به‌خصوص در بافت فشرده مراکز شهرها از مکان‌های زیرسطحی استفاده‌های گوناگونی می‌شود. به گفته وی، موضوع زیرزمینی شدن میادین تهران از قدیم در شهرداری پیگیری می‌شده حتی ماکت میدان هفت تیر نیز در همین راستا ساخته شده است. میادین محل تجمع عابران پیاده هستند، در طرح‌های حمل‌و‌نقلی عابران پیاده باید در اولویت اول باشند و تلاش می‌کنیم این مراکز عاری از هر گونه ماشین شود. رئیس کمیسیون عمران شورا با بیان اینکه می‌توان احداث پارکینگ‌ها را به زیر سطح شهر برد، گفت: ما در پایتخت با محدودیت زمین مواجهیم و باید از فضاهای زیرسطحی استفاده کنیم و حیات شهری را در زیر پایتخت نیز به جریان بیندازیم.
4 مانع زیرزمینی شدن پایتخت
اما چرا پروژه استفاده از فضاهای زیرسطحی که از شورای سوم از سوی تصمیم‌گیران شهری دنبال می‌شود هنوز اجرایی نشده است. محمد سالاری،رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تهران دغدغه نبودن توسعه فضاهای زیرسطحی، غیرعملیاتی بودن مطالعات انجام شده و سلیقه‌ای اداره شدن پایتخت طی دوره‌های گذشته و از همه مهم‌تر نبود چارچوب‌های حقوقی لازم برای استفاده از فضاهای زیرسطحی را چهار دلیل عمده تعلیق اجرای طرح توسعه فضاهای زیرسطحی شهر تهران عنوان می‌کند. سالاری با اشاره به ارزش افزوده قابل توجه عرصه‌ها و اراضی شهر تهران به «دنیای اقتصاد» گفت:از یکسو با توجه به ارزش افزوده قابل توجه عرصه‌های شهری و اراضی و املاک عملا امکان تملک و بهره‌برداری جهت سرانه‌های هفت گانه شهری که موجبات افزایش کیفیت زندگی را فراهم می‌کند وجود ندارد. وی ادامه داد: هم‌اکنون شهرداری تهران مکلف شده است که به‌صورت پایلوت برخی میادین مشخص شهر از جمله میدان ونک، صادقیه، ولی عصر و هفت‌تیر را در قالب توسعه همزمان فضاهای زیرسطحی و روسطحی ساماندهی کند. به‌عنوان مثال اخیرا در جلسه کمیسیون ماده 5 تصویب شد تا در میدان ونک فضاهای زیرسطحی و روسطحی همچون جداره‌های دور میدان با در نظرگرفتن بارگذاری مشخص مورد ساماندهی قرار بگیرد. همچنین در جلسه اخیر نیز این موضوع در مورد میدان شیخ بهایی مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
مترو فرصتی برای ساخت شهرهای زیرزمینی
سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در مراکز تجاری و خدماتی فضاهای زیرسطحی می‌تواند برای این بخش جذاب باشد و تردد و دسترسی را به این مکان‌ها آسان‌تر کند. در این رابطه می‌توان مترو توکیو را مثال زد که زمینه ساز ساخت شهری زیرزمینی در این شهر شده است و هر مجتمع بزرگ تجاری و اداری در مسیر عبور مترو قرار دارد. زهیر متکی، استاد دانشگاه و کارشناس معماری معتقد است: در دنیا، توسعه شهرها متناسب با توسعه شبکه حمل‌و‌نقل ریلی جلو می‌رود. متکی تفاوت مترو توکیو با سایر شهرهای دنیا را نگاه غیرترانزیتی به مترو دانست و گفت: مهم‌ترین تفاوت شهر توکیو از نظر برنامه‌ریزی شهری و توسعه حمل‌و‌نقلی در مقایسه با لندن و نیویورک، همین نگاه غیرترانزیتی به موضوع مترو است که فقط مترو را وسیله‌ای برای جابه‌جایی مسافر نمی‌داند. در سال 1927 که اولین خط مترو در توکیو ایجاد شد، اولین مجموعه تجاری زیرزمینی در کنار پارک اوئنو در شمال توکیو ایجاد شد؛ یعنی از همان ابتدا بخش خصوصی را درگیر سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌کند. در حال حاضر، 63 هزار منطقه در زیرزمین در توکیو خالی است که 40 درصد آن به مترو اختصاص دارد و 30 درصد فضای تجاری و فرهنگی شهر در این بخش هستند. وی ادامه داد: در حالی کارشناسان شهری در حال بررسی آن هستند که شهر افقی یا عمودی پیشرفت کند، تجربه توکیو نشان می‌دهد که توسعه افقی و عمودی هر دو به مشکل برخواهد خورد و توسعه زیرزمینی شهرها تجربه موفق‌تری خواهد بود و مترو را باید فرصتی برای ساخت شهرهایی در درون زمین تصور کرد.
منبع: دنیای اقتصاد