به گزارش گروه فضای مجازی خبرگزاری دانشجو، سال‌‌های نه چندان دور صنعت فضایی ایران در مرکز توجهات اخبار داخلی و خارجی بود؛ مدتی است که هیاهوی این صنعت فروکش کرده و اخبار فعالیت های آن با سر و صدای کمتری هر از گاهی منتشر می‌شود. یکی از خبرهایی که این روزها شنیده می‌شود تمایل نخبگان فعال در صنعت فضایی ایران برای مهاجرت به دیگر کشورها است. به گونه‌ای که حتی برخی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز برای جذب نخبگان فضایی ایران دندان تیز کرده و تلاش می‌کنند.
درباره وضعیت امروز صنعت فضایی کشور با یکی از کارشناسان و مدیران سابق این صنعت به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
محسن شاطرزاده عضو هیات علمی پژوهشگاه فضایی، تا اول فروردین 95 مسئولیت معاونت پژوهشی این پژوهشگاه را عهده‌دار بوده است. وی مسئولیت‌هایی از جمله قائم مقام بینالملل سازمان فضایی، معاون اقتصادی و بینالملل وزارت صنایع و معادن و سفیر ایران در برزیل را در کارنامه دارد. معاونت گروه مپنا و مسئولیت انتقال فناوری از آلمان و ایتالیا در چندین پروژه مهم کشور از دیگر مسئولیت‌های پژوهشی و اجرایی او بوده است.
فارس: صنعت فضایی در ایران چگونه آغاز شد؟
شاطرزاده: سابقه ورود به حوزه هوا و فضا در ایران به دهه 60 برمی‌گردد. در جریان جنگ تحمیلی که بیش از 455 کشور به صدام کمک می‌کردند و انواع تجهیزات موشکی در اختیار عراق قرار داده بودند و امکان تامین موشک برای رزمندگان وجود نداشت، نیاز به ساخت موشک در ایران بیش از پیش احساس می شد.
بر اساس فراخوان دولت، 3 نهاد و دستگاه اجرایی کشور به حیطه ساخت موشک وارد شدند.
پس از مدتی از 3 مجموعه فعال در حوزه موشکی، یک از آن دستگاه‌های اجرایی از کار کنار کشید. یک نهاد عمدتا روی ساخت موشک سوخت مایع متمرکز شد و نهاد دیگر روی موشک سوخت جامد تمرکز کرد و در نهایت در سال 1368 و به هنگام پذیرش قطعنامه 598 اولین موشک بغداد زن تولید ملی کشور در ایستگاه سمنان تست شد و سربلند از آب بیرون آمد.
در سال 1368، با روی کار آمدن دولت سازندگی و ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی، ایشان به یکی از وزرا ماموریت طرحی برای ساخت موشک ماهواره‌بر را داد. نخستین طرح برای این منظور موشک با برد 700 کیلومتر بود که به رییس جمهور ارائه شد. آقای هاشمی رفسنجانی در این زمان تصمیم به ایجاد مرکز فضایی کشور گرفته و گروهی را مأمور کرد تا درباره ساختار فضایی کشور و جایگاه تشکیلاتی آن طرحی تهیه و ارائه کنند.
مأموریت این تیم حدود 2 سال طول کشید و گزارش نهایی به رییس جمهور ارائه شد. بر اساس این طرح، سازمان فضایی در کشور باید تحت نظر بالاترین مقام اجرایی کشور و بدون محدودیت بودجه و مقررات جاری کشور ایجاد شود. بر اساس این بررسی‌ها مقرر شد سازمان فضایی زیرنظر ثروتمندترین دستگاه اجرایی و وزارت‌خانه قرار بگیرد و بر این اساس وزارت پست و تلگراف انتخاب شد و شورایی هم به نام شورای عالی فضایی به ریاست رییس جمهور برنامه ها و سیاست ها و پروژه های آنرا تصویب کند. لایحه آن هم توسط دولت تهیه شده و به مجلس شورای اسلامی ارائه شد.
در سال 1380 لایحه تشکیل سازمان فضایی در قالب لایحه وظایف وزارت ارتباطات در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و سازمان فضایی کشور رسماً شکل گرفت. شورای عالی فضایی هم با عضویت وزرای ارتباطات و دفاع و خارجه و راه و ترابری و صدا و سیما زیر نظر ریاست جمهوری تشکیل و دبیرخانه این شورا در سازمان فضایی مستقر شد . رئیس سازمان فضایی معاون وزیر ارتباطات و دبیر شورای عالی فضایی بود.
اما پس از سالیانی ملاحظه شد که سازمان فضایی خروجی قابل قبولی در حوزه فضایی نداشته و بیشتر در گیر امور تشریفاتی شده و بدون خروجی ملموسی ادامه حیات می دهد و کماکان کشور در حوزه فضایی خلأ داشت. وانگهی تشکیلات موازی متعددی در دیگر دستگاه ها از جمله وزارت علوم و وزارت جهاد و صدا و سیما هم راه اندازی شده بود و در عمل برآیند فعالیت ها گاهی نه تنها افزایش نمی یافت که خنثی هم می شد.
در ابتدای دولت دهم، رهبری از رئیس‌جمهور خواستند تا بخش فضایی را فعال کند. در آن زمان بخش‌های فضایی متعددی در کشور فعال بودند. سازمان فضایی در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، مرکز تحقیقات فضایی در وزارت ارتباطات، پژوهشگاه هوا و فضا در وزارت علوم، سازمان هوا و فضا در وزارت دفاع و پزوهشکده مهندسی در وزارت جهاد کشاورزی در حوزه فضایی فعالیت‌هایی را به صورت پراکنده انجام می‌دادند.
آقای احمدی‌نژاد رئیس جمهور وقت، برای فعال کردن بخش فضایی در نخستین قدم پرتاب نخستین ماهواره در سال 1389 را تکلیف کرد که این ماهواره کوچک و تحقیقاتی بود.
در سال 1389 و پس از بررسی ها و مطالعات متعدد، برای ایجاد یکپارچگی امور فضایی و هم افزایی بیشتر در اجرای پروزه های فضایی، طرحی در شورای عالی اداری کشور به ریاست آقای احمدی نژاد رئیس جمهور به تصویب رسید که طبق آن سازمان فضایی از وزارت ارتباطات به ریاست جمهوری انتقال یافت. بر اساس این طرح پژوهشکده مهندسی جهاد شامل چهار مرکز در تهران و اصفهان و تبریز و شیراز از وزارت جهاد منتزع شده و به سازمان فضایی ملحق می شد؛ پژوهشگاه هوا و فضا از وزارت علوم و تحقیقات و فن آوری منتزع شده و به سازمان فضایی ملحق می شد و مرکز تحقیقات فضایی از وزارت ارتباطات منتزع شده و به سازمان فضایی ملحق می شد و سازمان فضایی هم از وزارت ارتباطات منتزع شده و به نهاد ریاست جمهوری منتقل می شد. حکم رئیس سازمان فضایی مستقیما توسط رئیس جمهور صادر شده و شورای عالی فضایی به ریاست رییس جمهور و عضویت چند وزیر و به دبیری رئیس سازمان فضایی تشکیل می شد.
سازمان فضایی در ترکیب جدید خود که بیش از 1500 نیروی متخصص و محقق و ستادی داشت، تجدید سازماندهی کرده و در تشکیلات جدید سازمان فضایی به عنوان جایگاه حاکمیتی و سیاست گذاری و تخصیص بودجه و نظارت بر اجرای پروژه ها تبیین وظیفه شد و در کنار آن پژوهشگاه جدید فضایی با تعداد بیش از 1200 نیروی متخصص و ستادی شامل هفت پژوهشکده سیستمی و تخصصی در تهران و شهرهای اصفهان و شیراز و تبریز و مازندران و یک گروه تخصصی حقوق فضا تشکیل شد. تصویب اساسنامه پژوهشگاه فضایی به مدت 2 سال از سال 89 تا 91 طول کشید تا در نهایت به تصویب شورای گسترش دانشگاه ها در وزارت علوم رسید. به این ترتیب، تعداد هفت پژوهشکده و یک گروه شامل پژوهشکده فضایی با مأموریت ساخت و تولید ماهواره، پژوهشکده فضانوردی با ماموریت زیست فضا و اعزام انسان به فضا، پژوهشکده حمل و نقل فضایی با مأموریت انتقال وحمل ماهواره از مدار پایین به مدارات بالاتر، پژوهشکده مواد، پژوهشکده مکانیک و سازه‌های فضایی، پژوهشکده رانشگرهای فضایی، پژوهشکده کاربردها و خدمات فضایی به علاوه گروه حقوق فضا در قالب پژوهشگاه فضایی تشکیل شد.
سازمان فضایی علاوه بر پژوهشگاه فضایی، توان علمی و تحقیقاتی دانشگاه های معتبر کشور را نیز در قالب واگذاری پروژه های طراحی ماهواره به کار گرفت و تحرک خوبی در میان متخصصین و اساتید و دانشجویان رشته های هوا و فضا ایجاد شده و ده ها آزمایشگاه و کارگاه های فضایی در دانشگاه های کشور احداث شد. چندین ماهواره تحقیقاتی شامل ماهواره شریف ست در دانشگاه صنعتی شریف، ماهواره آت ست در دانشگاه صنعتی امیرکبیر، ماهواره های نوید 1 و نوید 2 در دانشگاه علم و صنعت و ماهواره‌های پارس 1 و پارس 2 در پژوهشگاه فضایی نیز به اجرا در آمدند و هم‌اکنون این ماهواره‌ها علیرغم اتمام مراحل تکمیل سالهاست که بر زمین مانده و هنوز پرتاب نشده اند. البته چندین ماهواره نیز در صنایع دفاع ساخته و بعضی از آنها پرتاب شد. متاسفانه در 3 سال گذشته ماهواره جدیدی در دولت یازدهم سفارش داده نشده و ماهواره های امید و تدبیر همان ماهواره هایی هستند که قبل از سال 1392 طراحی و ساخته شده و پس از روی کار آمدن دولت جدید صرفا نام آنها تغییر کرد.
فارس: چه اصراری برای توسعه دانش فضایی در شرایط فعلی کشور وجود دارد؟
شاطرزاده: فضا یک حوزه از فناوری‌های آتی بشر است و آینده بشر بسیار وابسته به فضا خواهد بود. تکنولوژی فضایی در مرزهای دانش حرکت می‌کند و کشوری که مسلط به دانش و تکنولوژی فضایی است سرریز آن را در سایر صنایع و علوم استفاده می کند. حوزه فضا یک حوزه اقتدار آفرین بوده و موجب غرور ملی می شود. در آینده هر اقدام صنعتی با فضا ارتباط خواهد داشت. همچنان که هم‌اکنون برای ناوبری هواپیماها و کشتی ها و قطارها و کامیون ها و سایر وسایل حمل و نقلی، برای مدیریت بحران مانند سیل و زلزله و طوفان، برای آموزش و پزشکی، برای جغرافیا و نقشه برداری و امثال آن نیاز به حضور در فضا داریم.
از نگاه امنیت ملی، ما نیاز به سیستم ناوبری بومی داریم . اکنون اروپایی ها و روس ها و چینی ها در کنار سیستم ناوبری آمریکایی GPS، سیستم های ناوبری اختصاصی خود شامل گالیلو و گلوناس و بایدو را به راه انداخته‌اند.
از نگاه اقتصادی نیز فضا فزاینده‌ترین نرخ تولید ثروت را دارد. در حال حاضر درآمدهای فضایی در جهان حدود 70 میلیارد دلار تا 80 میلیارد دلار در سال است که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2020 به رقم سالانه 500 میلیارد دلار برسد.
از نظر فناوری، فضا در لبه و مرز تکنولوژی است و از سرریز تکنولوژی آن در سایر صنایع استفاده می شود. به این معنی که برای مثال یک تن سنگ آهن وقتی به یک تن فولاد تبدیل می‌شود، ارزش افزوده محدودی پیدا می‌کند، در حالی که اگر به محصول نانو تبدیل شود 15 تا 20 هزار دلار ارزش پیدا می‌کند و اگر به یک تن ماهواره تبدیل شود حداقل 300 میلیون دلار ارزش خواهد یافت و این رقم در یک ماهواره نظامی و با دقت بالا حدود 700 تا 800 میلیون دلار ارزش پیدا می کند.
اهمیت موضوع فناوری فضایی به حدی است که دفتری در سازمان ملل با عنوان دفتر همکاری‌های صلح‌آمیز فضای ماوراء جو UNCOPOUS با عضویت 75 کشور ایجاد شده و با تدوین مقررات حضور در فضای ماوراء جو بر برنامه های صلح آمیز فضایی کشورها نظارت دارد.
با توجه به اهمیت بارز حضور در فضا کشورها برای ثبت نقاط مداری در فضا بسیار تلاش می‌کنند؛ برای مثال هم‌اکنون فرانسه تعداد زیادی نقطه مداری در فضا داشته و با قراردادن ماهواره در آن نقاط استفاده ملی و تجاری و نظامی از پتانسیل فضا می کند. ایران نیز 3 نقطه مداری در فضا داشته که به دلیل عدم استفاده 2 نقطه را از دست داده و هم‌اکنون برای حفظ یک نقطه باقی مانده در تلاش است. بنابراین اگر هم اکنون اقدام نکنیم فردا دیگر فرصتی برای اقدام نداریم.
فارس: تغییرات ساختاری سازمان فضایی در کشور چگونه بوده است؟
شاطرزاده: با روی کار آمدن دولت آقای دکتر روحانی، آقای مهندس ترکان از سوی ریاست جمهوری ماموریت یافت که در مدت 22 ماه سازمان فضایی را تعیین تکلیف کرده و ساختار و جایگاه جدید سازمان فضایی و پژوهشگاه فضایی را پیشنهاد دهد.
جمع‌بندی بررسی‌های آقای ترکان این شد که یکپارچکی و تمرکز فعالیت‌های فضایی کشور باید حفظ شود. این موضوع مخالفانی در دولت داشت که خواستار تجزیه سازمان فضایی بودند. وزیر ارتباطات طبق وعده‌ای که قبل از وزارت داده بود خود را متعهد می دید که حتما سازمان فضایی و مرکز تحقیقات فضایی را به وزارت ارتباطات بازگرداند و بر این امر اصرار داشت ولی این خواسته به مفهوم انتقال حدود 250 تا 300 نفر از پرسنل موجود در سازمان و پژوهشگاه فضایی بود و لازم بود مابقی 1000 نفر پرسنل این مجموعه تعیین تکلیف شوند.
وزارت علوم نیز پژوهشگاه هوا و فضای سابق خود را طلب می‌کرد. در این میان تعداد کثیری از پرسنل پژوهشگاه فضایی که شامل پژوهشکده های حمل و نقل فضایی و پژوهشکده مواد و پژوهشکده مکانیک و پژوهشکده رانشگرهای فضایی بودند بلا تکلیف بودند تا نهایتا با دستور مقام معظم رهبری مبنی بر حفظ یکپارچگی مجموعه و علیرغم تمایل وزیر ارتباطات، تصمیم به انتقال کل پژوهشگاه فضایی به وزارت ارتباطات گرفته می‌شود.
در این مدت که بیش از 18 ماه به طول انجامید بلاتکلیفی و سردر گمی در کل مجموعه فضایی کشور مشهود بود. درنهایت با مصوبه جدید شورای عالی اداری در دیماه 1393، مجموعه سازمان فضایی و پژوهشگاه فضایی به وزارت ارتباطات و پژوهشکده فضانوردی از پژوهشگاه فضایی منتزع شده و به عنوان پژوهشگاه هوا و فضا به وزارت علوم منتقل شد. مرکزی هم به نام مرکز ملی امور فضا و با حکم ریاست جمهوری در معاونت علمی ریاست جمهوری تشکیل شده و شورای عالی فضایی و سیاستگذاری امور فضا به آن مرکز واگذار شد.
هم‌اکنون پژوهشگاه هوا و فضا در وزارت علوم برنامه چندان متمرکز و مشخصی برای فعالیت نداشته و عدم اختصاص بودجه مناسب و عدم واگذاری پروژه بزرگ و سیستمی باعث شده که فعالیت‌های این پژوهشکده به شدت کاهش یابد. پروژه اعزام انسان به فضا نیز با صفر شدن بودجه آن تعطیل شده است.
در وزارت ارتباطات نیز، بودجه قطع شده پژوهشگاه فضایی تاحدودی برقرار شده است، اما در پی تحولات اخیر و ادامه‌دار شدن وقفه در فعالیت ها، نیروهای متخصص و نخبه پراکنده شده‌اند و تعدادی مهاجرت کرده و بعضا جذب سازمان های فضایی کشورهای دیگر شده اند.
علاوه بر این سازمان فضایی به عنوان بازوی اجرایی حاکمیتی در کنار مرکز ملی امور فضا به عنوان متولی برگزاری شورای عالی فضایی دچار دوگانگی شدیدی شده و اختلافات بین این دو تشکیلات فزونی یافته است به گونه ای که جلسه شورای عالی فضایی در دولت یازدهم حتی یکبار هم تشکیل نشده و در این 3 سال مصوبات شورای عالی فضایی بلاتکلیف بوده است.
با نهایت تاسف باید گفت که این بهم ریختگی تشکیلات فضایی و سردرگمی ها و اصطکاک های درون سازمانی ایجاد شده باعث توقف برنامه فضایی ایران و از هم گسستگی سیاست های فضایی در کشور شده است. امری که بعضی از آن به عنوان یک حرکت خواسته و مطلوب دولت یاد می کنند زیرا در راس وزارت ارتباطات و مشاورین ویژه فضایی وزیر ارتباطات و در هرم تصمیم گیری در دولت یازدهم اعتقادی به برنامه فضایی وجود نداشته و از مجموعه اقدامات انجام شده قبلی به عنوان شو و نمایش یاد می شود و گاهی هم به استهزا گرفته می شود و در میان مطلعین از برنامه فضایی کشور به عنوان اولین قربانی در مذاکرات برجام یاد می شود.
فارس: آینده نزدیک فعالیت‌های فضایی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شاطرزاده: سازمان فضایی از ابتدای دولت یازدهم به دنبال خرید ماهواره از فرانسوی‌ها رفت که بی‌نتیجه ماند و اکنون با روس‌ها برای خرید ماهواره مذاکره می‌کنند.
امسال رهبری از دولت خواستند که در حوزه فضایی گزارش دهند و در برنامه ششم توسعه نیز تاکید بر تقویت حوزه فضا کرده اند. از این رو به نظر می رسد جهشی دوباره در فعالیت‌های فضایی ایجاد شود.
از بین ماهواره های بر زمین مانده، آقای دکتر بهرامی رئیس سازمان فضایی ایران وعده دادند که تا پایان سال حتماً یک پرتاب خواهند داشت. هزینه بالای پرتاب ماهواره و بودجه محدود اختصاص یافته به برنامه فضایی عملا سازمان فضایی را با چالش مواجه کرده است.
به دلیل وقفه در فعالیت‌های فضایی، تعدادی از متخصصان فضایی کشور جذب برنامه های فضایی امارات، قطر شده و یا به امریکا و کانادا رفته‌اند. امارات برنامه گردشگری فضایی تا سال 2025 را در دستورکار دارد و با حقوق‌های کلان متخصصان فضایی ایرانی را دعوت به همکاری می‌کند.
فارس: توان فضایی ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شاطرزاده: هرچند ما تاکنون ماهواره عملیاتی مخابراتی یا سنجشی نساخته ایم اما در ساخت ماهواره های تحقیقاتی به توانمندی های خوبی دست پیدا کرده ایم. نیروی انسانی متخصص و جوان و نخبه ما یک مزیت است که موقعیت مارا نسبت به همسایگانی چون پاکستان و ترکیه متمایز کرده است و زیر ساخت ها و آزمایشگاه های خوبی در حوزه فضایی ایجاد شده است.
بنابراین اگر اراده ملی و اعتقادی در دولت به برنامه فضایی وجود داشته باشد حتما می توانیم در یک بازه زمانی کوتاه به ساخت ماهواره های عملیاتی از جمله سنجشی و مخابراتی دست پیدا کنیم. متاسفانه برنامه فضایی ایران حدود 3 سال عقب افتاده اما می تواند با شتاب مناسبی عقب افتادگی خود را جبران کند. امید به غربی ها و به طور خاص فرانسوی ها برای تامین ماهواره و مذاکرات بی حاصل با آنها بیش از 3 سال کشور را عقب انداخته و سازمان فضایی امروز در حال مذاکره با روسیه برای ساخت ماهواره ملی به صورت مشترک است . سازمان فضایی که طبق قانون متولی سیاستگذاری و برتامه ریزی برای توسعه دانش و فن آوری فضایی است امروز تبدیل به مسئول خرید ماهواره از غربی ها شده است هرچند که تاکنون حتی در امر خرید هم موفقیتی حاصل نشده است و این یعنی خسارت محض و عقب افتادگی از برنامه ملی. امروز همه به این نتیجه رسیده اند که باید توان فضایی کشور را یکپارچه کرد، عزم و اراده ملی را به کار گرفت، جوانان غیور و متخصص میهن را به کار گرفت و نیاز کشور در حوزه فضا را حل کرد. حتی ماهواره ای به نام مصباح که 10 سال پیش با مشارکت ایتالیایی‌ها ساخته شد تاکنون روی زمین مانده هنوز پرتاب نشده و اکنون دیگر فناوری آن قدیمی شده است.
فارس: صنعت فضایی چه صرفه اقتصادی برای ایران دارد؟
شاطرزاده: فقط ساخت ماهواره را اگر بخواهیم در نظر بگیریم با قیمت کمتر از یک پنجم جهانی امکان ساخت ماهواره های تحقیقاتی و سنجشی و حتی مخابراتی را داریم اما ارزش اصلی اقتصادی تکنولوژی فضایی در حوزه خدمات فضایی در کشاورزی، پزشکی، محیط زیست، ناوبری، مدیریت بحران و مخابرات و بانک و هزاران کاربرد دیگر است که به خوبی با تکیه بر خیل نیروهای تحصیلکرده و متخصص خودمان می توانیم به آن دست یابیم.
فارس: ایراد اصلی در فعالیت‌های فضایی ایران را در کجا می‌بینید و پیشنهاد اصلاح چیست؟
شاطرزاده: بودجه تحقیقاتی پژوهشگاه فضایی عمدتا از محل درآمدها دیده شده که این درست نیست. باید بر اساس برنامه و پروژه های مصوب شورای عالی فضایی بودجه مناسب آنهم در اختیارحوزه تحقیقات فضایی قرار گیرد و دولت مشتری خدمات فضایی بشود تا حوزه فضایی به بالندگی برسد.
نگاه دولت به فعالیت های اقتصادی در بخش فضا نگاهی غیر منطبق بر واقعیات است. اگر در آمریکا و اروپا امروز شاهد فعالیت های اقتصادی در زمینه خدمات و کاربرد های فضایی هستیم حاصل 50 سال سرمایه گذاری دولت ها و تجربه در این مسیر است در صورتیکه ما هنوز در ابتدای راه هستیم و این بخش نیاز به مساعدت و اراده جدی دولت دارد.
سازمان فضایی باید یک آژانس ملی و بین قوایی، زیر نظر 2 قوه مجریه و مقننه باشد تا تغییر و تحولات سیاسی و تغییر دولت ها تاثیری بر برنامه های آن نداشته باشد. اگر بار دیگر ساختار سازمان فضایی در کشور منسجم شده و حداقل به مدل قبل از سال 92 برگردد و منابع لازم بار دیگر تخصیص داده شود، می‌توانیم به اهداف قبلی دست پیدا کنیم و البته علیرغم تأخیر چند ساله، این بار نرخ رشد سریع‌تر از قبل خواهد بود.
کارشناسان امر و گزارش مرکز پژوهش‌ها از وضعیت صنعت فضایی در کشور تایید می‌کنند که سند جامع توسعه هوافضا مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی سند کاملی برای راهبرد فضا در کشور است و بهتر است حرکت طبق سند انجام شود.