به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو، موسسه هم‌اندیشی جهانی راه برتر (کادراس)، در ادامه سلسله نشست‌های تخصصی بررسی تحولات بازار مواد مخدر در افغانستان، چهارمین نشست خود را با موضوع “راستی‌آزمایی ادعاهای مخدری طالبان در خصوص کشت و تولید مواد مخدر” برگزار کرد. در این نشست که روز سه‌شنبه ۲۲ آبان ماه ۱۴۰۳ برگزار شد، دکتر ابوالحسن صفرپور مدیرعامل موسسه شمیم و مسئول کارگروه مقابله با اعتیاد به مواد و الکل سازمان امور اجتماعی کشور، آقای سعادت شریفی‌پور کارشناس مسائل شبه قاره، آقای وحیدالله قادری دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) و آقای جعفر سلطانی دانش‌آموخته دانشگاه تهران و محقق اقتصاد سیاسی به تحلیل و بررسی آخرین تحولات حوزه مواد مخدر در افغانستان و صحت‌سنجی ادعاهای اخیر طالبان در این زمینه پرداختند.
سعادت شریفی‌پور، کارشناس ارشد مسائل شبه قاره، در تحلیل خود از وضعیت مخدری در افغانستان، ساختار حکومتی طالبان را مانعی جدی در مسیر مبارزه با این معضل دانست. وی اظهار داشت: “ماهیت دیکتاتوری حکومت طالبان، عدم تسلط کامل بر سرزمین افغانستان و فقدان یک نظام بوروکراتیک کارآمد، امکان طراحی و اجرای راهکار‌های مؤثر برای ریشه‌کنی مواد مخدر را از این گروه سلب کرده است. ” شریفی‌پور افزود: “شکاف‌های عمیق اجتماعی، قومیت‌گرایی و مخالفت‌های درون‌سرزمینی، مانع از آن می‌شود که طالبان به عنوان یک حکومت تمام‌عیار بتواند بر این مسئله تمرکز کند. ”
این کارشناس در ادامه به موقعیت جغرافیایی خاص افغانستان اشاره کرد و گفت: “کوهستانی بودن و دشواری دسترسی به مناطق مختلف، امکان رصد تولید مواد مخدر را دشوار نموده است. وی افزود رصد‌های بین‌المللی عمدتاً محدود به ولایات سنتی کشت خشخاش بوده، در حالی که گزارش‌های اخیر نشان می‌دهد که شاهد جابجایی قابل توجه محل‌های کشت از مناطق جنوبی و جنوب غربی به مناطق شمالی و شمال شرقی هستیم. به طور مشخص، کشت در هلمند کاهش یافته، اما در بدخشان به میزان چشمگیری افزایش پیدا کرده است. ”
شریفی‌پور با اشاره به تجربه طالبان در حوزه مواد مخدر تصریح کرد: “طالبان به خوبی می‌داند که نباید تریاک را به شکل خام ذخیره کند و به دنبال کاهش حجم و ایجاد ارزش افزوده است و به این دلیل بخش قابل توجهی از محصولات به صورت هروئین و مشتقات آن ذخیره می‌شود. ” وی در خصوص منابع مالی طالبان خاطرنشان کرد: “طبق گزارش‌های منتشر شده در سال ۹۷، حدود ۱۰ درصد درآمد طالبان از مالیات کشاورزان خشخاش و ۶۰ درصد کل تأمین مالی این گروه از مسیر مواد مخدر بوده است. ”
این تحلیلگر مسائل شبه قاره درباره ادعای اخیر طالبان مبنی بر کاهش ۹۵ درصدی کشت خشخاش گفت: “آمار‌های ارائه شده از کاهش محصولات زیر کشت از ۲۳۲ هزار هکتار به ۱۲ هزار هکتار چندان دقیق به نظر نمی‌رسد. چرا که به طور مثال، در سال ۲۰۰۰ کل کشت خشخاش افغانستان حدود ۸ هزار هکتار بود، در حالی که امروز تنها در بدخشان نزدیک به ۸ هزار هکتار محصول مخدری زیرکشت گزارش می‌شود. ”
شریفی‌پور با اشاره به فرمان اخیر رهبر طالبان تأکید کرد: “این فرمان بیشتر جنبه سیاسی دارد تا شرعی، و هدف اصلی آن جلب کمک‌های خارجی و به رسمیت شناخته شدن طالبان است. ” وی ادامه داد: “طالبان هیچ جایگزین مناسبی با نیاز آبی کم و درآمد معقول برای کشاورزان ارائه نکرده است. حتی اگر با راهکار‌های سلبی برای یکی دو سال طالبان بتواند آمار‌ها را کاهش دهد، مردم دوباره به کشت خشخاش روی خواهند آورد. ”
در پایان، این کارشناس به تحولات جدید در حوزه مواد مخدر اشاره کرد و گفت: “افزایش ۱۹ درصدی کشت اخیر نشان می‌دهد که این سیکل در حال معکوس شدن است. تغییر جغرافیای کشت به سمت شمال شرق و بدخشان، کریدور‌های جدید قاچاق را فعال کرده که عمدتاً از مسیر آسیای مرکزی و چین عبور می‌کنند. همچنین افزایش قیمت مواد مخدر در مبدأ و انتقال تولید به مناطق صعب‌العبور، می‌تواند برای گروه‌های مخالف طالبان جذاب باشد. علاوه بر این، افزایش تولید مواد مخدر صنعتی مانند متامفتامین، ادعای کاهش ۹۵ درصدی تولید مواد مخدر را زیر سؤال می‌برد. ”
دکتر ابوالحسن صفرپور، مدیرعامل موسسه شمیم، در تحلیل خود به بررسی تاریخی و تحولات اخیر بازار مواد مخدر در منطقه پرداخت. وی با اشاره به پیشینه تاریخی این موضوع گفت: “کمپانی هند شرقی در دوره حکومت گورکانیان هند، از حدود سال ۱۷۳۰ تا ۱۸۶۰ میلادی، به کشت خشخاش در هند روی آورد. این اقدام که در اواخر حکومت گورکانیان آغاز شد، با هدف تولید و فروش تریاک در بازار داخلی هند صورت گرفت. ” وی تأکید کرد که کشت خشخاش در افغانستان پدیده‌ای تاریخی و ازلی نبوده، بلکه محصول تحولات ۶۰-۷۰ سال اخیر و نتیجه سیاست‌های استعماری است.
صفرپور در ادامه به تشریح وضعیت کنونی پرداخت و افزود: “اگرچه ظاهراً افغانستان کشت خشخاش را کاهش داده، اما در واقع تولید را به سمت هروئین سوق داده است؛ فرآیندی که طی آن از هر ۲۰ کیلوگرم تریاک، یک کیلوگرم هروئین تولید می‌شود. این تغییر رویکرد در افغانستان و کاهش کشت خشخاش، منجر به کاهش ورود تریاک به ایران شده و الگوی کشاورزی در ایران را نیز تغییر داده و منجر به افزایش کشت خشخاش در ایران، و در استان‌هایی مانند کرمانشاه شده است. ”
این پژوهشگر با اشاره به تحولات اخیر در بازار مواد مخدر خاطرنشان کرد: “تغییر رویکرد افغانستان از کشت خشخاش به تولید افدرا و متعاقباً متامفتامین (شیشه) کاملاً برنامه‌ریزی شده است. این تغییر استراتژیک همراه با تلاش برای تبدیل تریاک به هروئین، تأثیر مستقیمی بر بازار ایران داشته است. به طوری که قیمت هر کیلوگرم تریاک از ۱۷ میلیون تومان در اواخر سال ۹۹ به ۱۸۰ تا ۲۲۰ میلیون تومان افزایش یافته، در حالی که قیمت شیشه با وجود افزایش تولید، نسبتاً ثابت مانده است. ”
در پایان، صفرپور به پیامد‌های این تحولات اشاره کرد و گفت: “این تغییرات دو پیامد عمده داشته است: نخست، گرایش مصرف‌کنندگان به سمت شیشه به دلیل افزایش قیمت تریاک، و دوم، تغییر الگوی کشت در مناطق مرزی ایران. همچنین وی اشاره داشت که شاهد دو پدیده نگران‌کننده، یعنی کاهش سن مصرف مواد مخدر و زنانه شدن اعتیاد در کشور هستیم که نیازمند توجه جدی است. ”
وحیدالله قادری، کارشناس مسائل افغانستان، در تحلیلی جامع به بررسی وضعیت مواد مخدر در این کشور پرداخت. وی با اشاره به این که کنترل مواد مخدر فراتر از اختیارات دولت مرکزی کابل است، گفت: “این موضوع چه در دوره جمهوریت و چه در دوره طالبان صدق می‌کند و عملاً در کنترل کارتل‌های قدرتمند مواد مخدر است. علی‌رغم صدور فتوای ملا هیبت‌الله، رهبر طالبان، مبنی بر ممنوعیت کشت خشخاش، شاهد تحولات پیچیده‌ای در این حوزه هستیم. ”
وی در تشریح وضعیت کشت خشخاش در مناطق مختلف افغانستان ادامه داد: “گرچه گزارش‌ها از کاهش کشت در مناطق جنوبی و افزایش آن در مناطق شمالی مانند بدخشان حکایت دارد، اما واقعیت این است که در مناطقی مانند بدخشان که عمدتاً فارسی‌زبان، ازبک و تاجیک‌نشین هستند و موضع منفی نسبت به طالبان دارند، به دلیل صعب‌العبور بودن، میزان کشت تغییر چندانی نکرده است. در واقع، کاهش آمار در جنوب باعث برجسته‌تر شدن آمار بدخشان شده است. ”
قادری با اشاره به سابقه انبار کردن مواد مخدر در افغانستان تصریح کرد: “این استراتژی به دوران قبل از حملات ۱۱ سپتامبر برمی‌گردد. پس از ورود نیرو‌های ائتلاف در سال ۲۰۰۱، انبار‌های متعدد مواد مخدر کشف شد که نشان‌دهنده تلاش طالبان برای کنترل بازار بود. امروز نیز کارتل‌ها با مدیریت عرضه، قیمت‌ها را در سطح منطقه کنترل می‌کنند. این کارتل‌ها عمدتاً در مناطق بی‌ثبات و ناامن فعالیت می‌کنند و تأثیر قابل توجهی بر بازار مواد مخدر در کشور‌های همسایه از جمله روسیه، پاکستان و ایران دارند. ”
این کارشناس در پایان به تغییر الگوی تولید مواد مخدر اشاره کرد و گفت: “در حال حاضر شاهد افزایش تولید مواد صنعتی، به‌ویژه متامفتامین در مناطق مرکزی مانند بامیان و غور هستیم. این تغییر استراتژی به دلیل هزینه کمتر تولید و سهولت توزیع است. کارتل‌ها حتی از روش توزیع رایگان برای درگیر کردن جوامع همسایه استفاده می‌کنند. این تحول می‌تواند تأثیر عمیقی بر اقتصاد خانواده‌هایی داشته باشد که پیش از این از طریق کشت خشخاش امرار معاش می‌کردند و اکنون به سمت تولید و توزیع مواد صنعتی روی آورده‌اند. ”
جعفر سلطانی، پژوهشگر اقتصاد سیاسی، در ابتدای تحلیل خود به بررسی تاریخی و اقتصادی مسئله مواد مخدر در افغانستان پرداخت. وی با اشاره به پیشینه تاریخی این موضوع گفت: “گیاه خشخاش پس از جنگ‌های تریاک در قرن ۱۸ و ۱۹ جایگاه خود را در نظام تقسیم کار بین‌الملل پیدا کرد. در سال ۱۸۵۸، زمانی که افغانستان به عنوان منطقه حائل میان قدرت‌های بزرگ به رسمیت شناخته شد، بدخشان به عنوان منطقه‌ای استراتژیک، حتی از سوی دولت وقت به عنوان بخشی از خاک افغانستان پذیرفته نمی‌شد. ”
این پژوهشگر در خصوص تحولات اخیر اظهار داشت: “ادعای طالبان درباره کاهش کشت و تولید مواد مخدر، بر اساس گزارش‌های میدانی و بین‌المللی از جمله سازمان ملل معتبر است. اما نکته مهم این است که کاهش کشت به معنای تغییر در اقتصاد کلان مخدری طالبان نیست. در واقع، ما شاهد تغییر ماهیت مواد مخدر از یک کالای تجاری به یک کالای ذخیره ارزش هستیم. ” وی افزود: “طالبان در موقعیت اپوزیسیون از خشخاش به عنوان کالای تجاری برای کسب درآمد استفاده می‌کرد، اما پس از به قدرت رسیدن در سال ۲۰۲۱، استراتژی خود را تغییر داده است. ”
سلطانی با اشاره به تحولات اقتصادی افغانستان تصریح کرد: “در سال ۲۰۱۷، قیمت تریاک از بیش از ۳۰۰ دلار به حدود ۵۰ دلار در هر کیلوگرم کاهش یافت. پس از به قدرت رسیدن طالبان و قطع کمک‌های خارجی که حدود ۸ میلیارد دلار از اقتصاد ۲۰ میلیارد دلاری افغانستان را تشکیل می‌داد، طالبان با چالش جدی مواجه شد. ” وی ادامه داد: “در این شرایط، طالبان با صدور فتوای ممنوعیت کشت خشخاش توسط ملا هیبت‌الله، موجب افزایش قیمت تریاک شد و از این طریق توانست درآمد‌های خود را از بازار‌های غیررسمی افزایش دهد. ”
این کارشناس در پایان خاطرنشان کرد: “برای نخستین بار در تاریخ، تریاک به عنوان ذخیره ارزش برای حفظ ارزش پول ملی افغانستان مورد استفاده قرار گرفت. طالبان با مسدود کردن انبار‌ها و کاهش تدریجی فروش در بازار‌های بین‌المللی، موفق شد پول افغانی را در میان ۹ ارز باثبات جهان قرار دهد. همزمان، این گروه تولید متامفتامین را به به عنوان یک مواد مخدر صنعتی به عنوان بازار موازی برای درآمد‌های ثانویه خود گسترش داده است. ”