خنثی پنداشتن تکنولوژی؛ اشتباهي بسيار خطرناک

گروه علمي «خبرگزاري دانشجو»- محمدعلی دشتی؛ تا پیش از قرن بیستم توسعه اخلاق تکنولوژی به نحوی نظامند و به عنوان زیرشاخه‌ای مستقل در فلسفه تکنولوژی، توسعه نیافته است، اما با ظهور انقلاب صنعتی، چهره‌های مختلف تمدنی دچار دگرگونی شده و تکنولوژی از ساحتی ابزاری به ساحتی نوین هدایت می‌شود.

 

پیش از انقلاب صنعتی، تکنولوژی در ساحتی ابزاری مورد بحث قرار می‌گرفت. در این ساحت تکنولوژی در وجه عام امری مطلوب بود، چرا که به عنوان عاملی جهت ارتقای امکانات و توانمندی‌های بشری تلقی می‌شد، البته در آن دوره هم پیامدهای غیرمطلوبی برای تکنولوژی احصا شده بود، اما به دلیل وجود یک نگاه ابزاری، این پیامدهای نامطلوب اکثراً به کاربران تکنولوژی نسبت داده می‌شد و نه به ذات تکنولوژی یا توسعه‌دهندگان آن؛ از این رو نگاه حاکم ابزاری، تکنولوژی را فاقد طرفیت و خنثی می‌پنداشت که توسط کاربرانش به راه‌های درست یا نادرست کشیده می‌شد.

 

اما اساساً پس از انقلاب صنعتی در غرب و مشاهده پیامدهای شگرف آن بر حیات بشری، پرسشی مهم در نزد اندیشمندان تکنولوژی مطرح شد که خنثی بودن تکنولوژی را به چالش می‌کشید و ذات تکنولوژی را حائز ظرفیت ارزیابی می‌کرد.

 

هایدگر و الول از اندیشمندان سرشناس این دوره‌اند؛ دوره‌ای که متفکران مکتب فرانکفورت هم در آن جای می‌گیرند. این شکل از تفکر تا به امروز هم امتداد داشته است و حتی با توجه به تغییرات جدید تکنولوژی در اواخر قرن بیست و اوایل قرن بیست و یکم میلادی، پررنگ‌تر هم شده است.

 

جری ماندر یکی از جامعه‌شناسان مشهور است که تکنولوژی را اساساً پدیده‌ای خنثی و ابزاری نمی‌داند. وی در پاسخ به پرسش خنثی بودن یا نبودن تکنولوژی، مثال جالبی می‌زند. وی بیان می‌دارد که: خنثی بودن تکنولوژی، از مشهورات مهم زمانه‌ ماست و در عین حال یک اشتباه بسیار خطرناک.این ایده و توهم که تکنولوژی،‌ خنثی و فاقد اقتضائات اجتماعی، سیاسی و زیست‌محیطی است، واقعاً خطرناک است. شما به انرژی هسته‌ای و انرژی خورشیدی (که هر دو پدیده‌ای تکنولوژیک هستند) بنگرید. هر دو صورتی از انرژی هستند، اما با تأثیراتی کاملاً متفاوت بر نظام زندگی و محیط زیست. انرژی هسته‌ای ذاتاً تمرکزگراست و به دنبال خویش، مؤسسات صنعتی و نظامی متمرکزی را ایجاد می‌کند.

اکنون هیچ کس نمی‌داند که با زباله‌های خطرناک اتمی که 250000 سال در طبیعت باقی می‌ماند، چه باید کرد؟ اگر قرار باشد قضاوت‌ ما درباره‌ مثبت یا منفی بودن یک انرژی تنها از این زاویه باشد که چه کسی آن را مورد استفاده قرار می‌دهد، مثال این است که بگوییم اگر گروهی از مردم خیّر جمع شده بودند و مدیریت صنعت انرژی هسته‌ای را بر عهده گرفته بودند، دیگر مشکلی به عنوان زباله‌های اتمی با عمر 250000 سال وجود نداشت!

 

نه، این‌گونه مشکلات و پی‌آمدها، عموماً ذاتی تکنولوژی هستند و ربطی به اینکه آدم‌های خوب یا بد ازآنها استفاده کنند ندارد، اما از آن طرف، انرژی خورشیدی درست نقطه‌ی مقابل است؛ این انرژی،‌ ذاتاً محلی و غیرمتمرکز است. هر کس به راحتی می‌تواند از این انرژی استفاده کند. انرژی خورشیدی گران نیست و آحاد جامعه بدون آنکه نیازی به ایجاد شبکه‌ی سراسری برق و انرژی باشد، می‌توانند از آن استفاده کنند، بدون آنکه آثاری منفی و زیان بار از خود بر جای گذارد. 

 

از سوی دیگر باید در نظر داشت که تکنولوژی نوین به حوزه‌هایی ورود پیدا کرده که بسیار حساس و اثرگذار است. به عنوان مثال ورود جدی تکنولوژی به مباحثی چون مهندسی ژنتیک و پیوند اعضا، مناقشات فراوانی را به بار آورده است؛ به این ترتیب مشاهده می‌شود که ماهیت تکنولوژی دچار دگرگونی اساسی شده و همین امر اخلاق تکنولوژی را به یک زیر شاخه اصلی در فلسفه تکنولوژی بدل کرده است و محدوده مباحث آن را از سطح بکارگیری تکنولوژی، به سطوح توسعه و طراحی تکنولوژی نیز فراخوانده است.

 

در این میان پیشتازان تکنولوژی مقاصد توسعه آن را از منظر اخلاقیات و ارزش‌های خود به بازنگری نشسته‌اند و در این میان لازم است تا دیگر جوامع نیز در ابتدا قصدیت‌های ناشی از توسعه یک تکنولوژی را درک کنند و سپس همسوسازی آن با فرهنگ‌های خویش را مدنظر قرار دهند. نه این که ابواب جوامع و فرهنگ‌های خود را بر روی تکنولوژی‌های نوینی بگشایند که هدف از توسعه آنها محل سوال است.