بازاندیشی در نسبت میان اخلاق و تکنولوژی، ضرورت بومی سازی علوم انسانی

گروه علمی «خبرگزاری دانشجو» - محمدعلی دشتی، دانشجوی دکترای مدیریت تکنولوژی؛ پیش از آغاز بحث باید در خصوص این تمایز مهم صحبت کرد که اساساً معنا و مفهوم اخلاق در دیدگاه‌های غربی و اسلامی متباین است. در دیدگاه‌های اسلامی اخلاقیات، در کنار اعتقادات و احکام، پایه‌های محکم سعادت بشری را شکل می‌دهند و راه عبور از دنیا که سرای گذار است به عقبی که سرای ماندگار است را ممکن ساخته و برآمده از سرچشمه‌های وحی آسمانی است؛ لکن در نگاه‌های بشری که همسو و همراه با عقلانیت بشری است بیشتر ناظر به حیات این دنیایی است و آرامش و آسایشی که در راستای همزیستی مسالمت آمیز بر کره خاک ممکن می‌شود؛ لکن همین حضور اخلاق غربی هم در عرصه ملاحظات تکنولوژیک امری بدیع است و در این نوشتار ابتدا به روند شکل‌گیری این گفتمان پرداخته و  در آینده مسیرهای توسعه گفتمان به حوزه‌های اخلاق اسلامی مورد بحث قرار می‌گیرد.

 

تا پیش از قرن بیستم میلادی، توسعه اخلاق تکنولوژی به مثابه یک زیرشاخه علمی نظامند و تقریباً مستقل در فلسفه، سابقه‌ای ندارد. یکی از دلایل این امر را می‌توان به آثار تکنولوژی بر جوامع نسبت داد. انقلاب صنعتی تاثیر شگرفی را بر جوامع بشری گذاشت و تا پیش از آن حیات بشری این چنین شگفت زده به آثار تکنولوژی نگریسته بود. دیگر علت آن هم بحث نگاه ابزاری به تکنولوژی بود که در نوشتار قبل به تفصیل بحث شد.

 

لکن در قرن بیستم و علی الخصوص نیمه دوم آن، بحث اخلاق و تکنولوژی پررنگ شد و بر اساس دو جریان فکری عمده پایه‌ریزی شد. یکی دور شدن از قطعی‌گرایی تکنولوژیک و این پیش فرض بود که تکنولوژی به صورت خودکار و بر اساس فرصت‌هایی که برای توسعه وجود دارد، تطور می‌کند و جریان دیگر هم دور شدن از پرداختن به پیامدهای ناشی از بکارگیری تکنولوژی و تمرکز نمودن بر جنبه‌های اخلاقی توسعه تکنولوژی و مراحل پیش از بکارگیری آن بود.

جدای از تلاش‌هایی که در خصوص نسبت کلی اخلاق و تکنولوژی صورت گرفته است، اخیراً حوزه‌های اخلاقی تکنولوژی‌های خاص هم محلی از اعراب پیدا کرده‌اند چرا که هریک از این تکنولوژی‌های خاص هم به اندازه کافی بلوغ یافته‌اند که محل مباحثات و مناقشات اخلاقی باشند. فی المثل اخلاق کامپیوتر یکی از مهم‌ترین حوزه‌های اخلاق در تکنولوژی‌های خاص است.

هم چنین حوزه‌های سنتی چون معماری و برنامه‌ریزی شهری هم توجهات اخلاقی خاصی را به خود جلب کرده‌اند؛ به علاوه اخیراً نانوتکنولوژی و تکنولوژی‌های همگرایش هم به تاسیس اخلاق نانو انجامیده‌اند.

 

 آشکارا می‌توان گفت که تاسیس این حوزه‌های اخلاقی نوین بازتابی از توجه و پاسخ به توسعه‌های تکنولوژی هستند، اما این پرسش هم چنان باقی است که آیا پرسش‌های اجتماعی به بهترین نحو توسط این حوزه‌های نوین اخلاق کاربردی پاسخ گفته شده‌اند یا خیر. به عنوان مثال برخی از نویسندگان و اندیشمندان فلسفه وجودی اخلاق نانو را زیر سوال برده‌اند و معتقدند که با تئوری‌ها و مفاهیم موجود در فلسفه وجدانی می‌توان به این‌ها پاسخ گفت و اساساً اخلاق نانو پاسخ‌های نوینی را برای پرسش‌های اجتماعی در خصوص تکنولوژی نانو نیافریده است.

در هر حال حوزه‌های نوین اخلاقی، عموماً به عنوان اخلاق کاربردی شناخته می‌شوند که همان بکارگیری تئوری‌ها، استانداردهای هنجاری، مفاهیم و روش‌های توسعه یافته در فلسفه وجدانی است. اما باید توجه داشت که این بکارگیری عمومی برای هریک از عناصر نوین امری ساده و آسان نیست و نیازمند یک بازنگری جدی است. برای مثال در خصوص تکنولوژی کامپیوترهای شخصی و اخلاق لازم است تا مباحث عمومی در رابطه با حریم شخصی و مالکیت، باز تعریف شوند تا امکان رویارویی با مسائل عصر کامپیوتر ممکن شود.

لذا یکی از حوزه‌های مهمی که در آن بازنگری علوم انسانی از منظر اسلامی و ایرانی معنا می یابد، همان اخلاق تکنولوژی است که جدای از بحث توسعه اخلاق عمومی غربی به حوزه‌های اسلامی و ایرانی، در خصوص اخلاق تکنولوژی‌های خاص هم می‌توان بازتعریف‌ها و اصلاحات دقیق و شگرفی را رقم زد که فراتر از نگاه‌های محدود و مادی فعلی اندیشمندان غربی است.

 

ادامه دارد ...