تاملی در مفهوم تکنولوژی

گروه علمي «خبرگزاري دانشجو»؛ - محمدعلی دشتی*؛ به پرسش از ماهیت تکنولوژی به انحای مختلفی پاسخ گفته شده است. لکن این پرسش خود سابقه ای بس طولانی دارد. چنان که در اغلب کتاب های تاریخ فرهنگ و فلسفه نوشته اند نخستین بار اندیشه یونانی پیشتاز تعرض به چنین پرسش و پاسخی بوده است. بدین سان نخستین مباحث نظری و فلسفی درباره تکنولوژی به دور از تفکر وحیانی و شهودی دینی در یونان تکوین یافته است و فرض ما این است که تفکر فلسفی محض یونانی از تفکر دینی که بر وحی و الهام استوار است بالذات متفاوت است.

 

لفظ امروزی تکنیک و تکنولوژی هم میراث فلسفی یونان است. تکنولوژی به لحاظ واژه شناسی مرکب از دو کلمه است. نخست «تخنه» (Techne) که درباب آن دو معنای رایج وجود دارد. یکی عبارتست از آنچه در فارسی امروز به آن «هنر» گفته می شود و عبارتست از محاکات و تخیل و تقلید زیبایی های طبیعت و انسان. دیگر معنای آن هم همان چیزی است که امروز از آن تعبیر به «صنعت» می شود. لذا آنچه در واژه تخنه خودنمایی می کند تلفیقی از صناعت و هنر است.

 

اما دومین کلمه «لوگوس» (Logos) می باشد به معنای سخن گفتن از وجود و راز وجود. اما نکته مهمی در اینجا خودنمایی می کند و آن انکشاف وجود در چشم افراد مختلف است. در یک مثال ساده می توان در کنار یک رود خروشان چند نفر را فرض کرد. یک مهندس، یک شاعر و یک کشاورز. اساساً رود خروشان یک وجود متعین است اما در چشم هریک از این افراد انکشافی دیگر گونه دارد. مهندس، رود خروشان را به سان منبعی برای تولید نیرو می پندارد. شاعر آن را یک غزل یا قصیده دلربا و یک کشاورز رود را بارورساز زراعتی پر رونق می داند. لذا تکنولوژی های ناظر به این انکشاف وجود که در یونانی به آن «آلتیا» (Alethia) گفته می شود متفاوت است. پس تکنولوژی را تنها یک «ابزار» بی روح دانستن گونه ای از ساده انگاری عمیق است.

 

ضمناً خیلی ها نگاهشان به تکنولوژی همانند نگاه به یک چاقو یا یک ابزار برنده است. ابزاری که در ذات خود فاقد طرفیت و فقط بحث استفاده و اخلاق استفاده از آن مطرح است. می تواند چون تیغی در کف یک زنگی مست باشد یا ابزاری در پنجه های طلایی یک جراح حاذق. اما مباحث نوین فلسفه تکنولوژی بر این نکته پای می فشارد که طراحی (Design) در مرکز تکنولوژی قرار دارد و ارزش ها و عقاید در مراحل مختلف طراحی بروز و ظهور می یابند. مثلاً یک درب خانه ساده در ابتدا تصور می شود که حال و روزی هم چون همان چاقو دارد. اما این طور نیست در درب های سنتی ایران زمین دو کلون درب طراحی شده و بر روی آن قرار گرفته اند. یکی برای بانوان و یکی برای آقایان. این همان حضور عقاید و ارزش ها در طراحی است. به علاوه امروزه در دنیا مفاهیم نوینی چون تکنولوژی نرم هم ظهور پیدا کرده اند. (Soft Technology) که در آن زمینه، طرفیت ها غوغا می کند.

 

مشکل عمده دیگری که در نگاه ما به تکنولوژی هم وجود دارد این است که آن را امری خریدنی و هزینه بر می دانیم. فقط در جست و جوی نسخه جدیدتری از آن هستیم و اگر امکان معامله بیابیم فقط دلمان می خواهد آن را ابتیاع کنیم. این نگاه بسیار خطرناک است؛ چراکه باعث ایجاد شکاف تکنولوژیک و تعمیق آن می شود. و جدای از بحث وابستگی، تکنولوژی را همواره در طرف هزینه ها قرار می دهد. در حالی که بعد از جنگ جهانی دوم کشورهای پیشرفته دریافتند که تکنولوژی خود عامل خلق ثروت است و شاید اصلی ترین عامل آن. لذا بر توسعه آن کوشیدند و خود تکنولوژی را به بازار آوردند و همیشه آن را در سمت درآمدهای کلان خویش دیدند. لذا استفاده موثر و مناسب از تکنولوژی باعث خلق ثروت به شکلی کلان و انبوه گشت. و افرادی چون رابرت سولو (Robert Solow) هم در 1987 به واسطه تئوریزه کردن همین مفاهیم در اقتصاد و برگزیدن تکنولوژی به عنوان اصلی ترین عامل پیشرفت اقتصاد، برنده جایزه نوبل شدند.

 

در پایان باید گفت که تکنولوژی اساساً مفهومی دارای غنای ذاتی بوده و از این رو چندبعدی و پیچیده است که برای شناخت آن باید نگاهی فرا ابزاری داشت و به لحاظ کارکردی در سطح جامعه و صنعت می تواند منشا بسیاری از امور گردد و این شاید نوع نگاه ماست که جایگاه تکنولوژی را در جامعه و صنعت تعیین کرده و خط هایی مجازی را برای محدوده های آن ترسیم می کند.

 

 

*دانشجوی دکترای مدیریت تکنولوژی دانشگاه علامه طباطبایی