فتح‌اللهي: وجود نظام معرفتي،‌ قانوني و اراده عمل به قانون عناصر شكل‌گيري هويت ملي است

به گزارش خبرنگار دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، دکتر محمدعلی فتح اللهی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه جلسه اول از سلسله همايش‌هاي آموزشي «جريان‌شناسي تاريخ معاصر» با عنوان «تشیع و هویت ملی ایرانیان» که به همت مؤسسه ولاي منتظر(عج) و با همكاري مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی (ره) قم و مرکز مطالعات عالی انقلاب اسلامی در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران برگزار شد به بحث تردید ایرانیان به دینی بودن حکومت بنی‌عباس و آغاز فصل جدید در تاریخ تشیع پرداخت.

 

سلسله طاهريان را فردي به نام طاهر ایجاد کرد، همان طاهری که با دست چپ خود بیعت کرد، هنگامي که مامون به بغداد بازگشت طاهر حاکم کل خراسان بزرگ بود.

مي‌گويند وقتي طاهر به خطبه‌های نماز جمعه رفت دیگر اسم خلیفه را نبرد، این به معنای احیای استقلال بود. بعدها طاهر کشته شد یا مرد و فرزند او روی کار آمد.

اين به اين معناست كه یک اتفاق، ملت را نسبت به وفاداری به حکومت دچار تردید کرد و حرکت استقلال به تدريج شروع شد.

یکی از آثار مهم ولایت‌عهدی امام رضا(ع) این بود که مسلمان‌ها ‌گفتند كه ما مهارت اسلامی را داریم، اما قبل از آن مسلمانان رغبت چنداني به مباحث علمی خارج از جهان اسلام نداشتند.

روش امام رضا(ع) در مباحثات علمي مباحثه منطقي بود

روش امام رضا(ع) در مباحثات علمي كه انجام مي‌دادند بدين‌گونه بود که با منطق با طرف مقابل خود بحث می‌کردند.

امام رضا(ع) با رئيس يهوديان كه صحبت مي‌كردند از تورات استدلال می‌‌آوردند و با مسیحی‌ها با انجیل صحبت می‌نمودند.

مامون، سران مکاتب مختلف فلسفی را دعوت کرده بود و امام(ع) با هر يك از اين افراد با توجه به مکتب‌شان صحبت می‌نمودند.

بعد از این قضیه همه احساس کردند پس عیبی ندارد كه ما نيز آن آثار را مطالعه و براساس آن منطق، مثلا، اسلام را اثبات کنیم.

گسترش ترجمه به زبان عربي پس از ولايتعهدي امام رضا(ع)

فردای حادثه ولایت‌عهدی با آن مناظرات است که سیل ترجمه‌های متون مختلف به زبان عربی آغاز شد.

بیت‌الفتنه‌ای که در بغداد تاسیس شد تحت تاثیر این مناظرات بود، عده‌اي از مترجمان در آنجا جمع شدند و فلسفه یونانی رومی یا اسکندرانی و دیگر کتاب ها را ترجمه کردند، یعنی آن مناظرات سبب ايجاد یک جهش و جوشش علمی عظیم شد.

یکی دیگر از نکاتی که در تاریخ سیاسی ما اتفاق افتاد مسئله حرکت‌های عرفانی و معنوی در جامعه است.

بنی‌عباس یک حکومت ظاهربین و قشری بود، اما امام(ع) از خود معنویت و عرفان نشان دادند و آدم‌های اهل عرفان تربیت کردند.

جوشش حركت‌هاي عرفاني در خراسان پس از ولايت‌عهدي امام رضا(ع)

بعد از آن حادثه، خراسان مرکز جوشش حرکت‌های عرفانی شد و در جنبه اجتماعی آن اهل فتوت شکل گرفتند. اهل فتوت عده‌اي پهلوان جوانمرد بودند كه برای خدمت به خلق، حل مشکلات مردم، دستگیری از ضعفا و برخورد با ظالمان داخل شهرها جمع می‌‌شدند و یک تحرک عظیم اجتماعی را بوجود آوردند.

ريشه حركت سربداران به حضور امام رضا(ع) در خراسان بازمي‌گردد

وقتی ریشه‌های سربداران را مطالعه می‌‌کنیم و مي‌بينيم که آنها عده‌ای پهلوان جوانمرد بودند که برای رسیدگی به حال مردم و برقراری عدالت قیام می‌‌کردند متوجه مي‌شويم كه این جريان برمی‌گردد به حضور امام(ع) در خراسان و اتفاقاتي كه در آنجا افتاد.

سربداران مستقل از خلیفه عمل می‌‌کردند، يعني وقتی می‌‌خواستند به خلق خدمت کنند از خلیفه اجازه نمي‌گرفتند.

رويكرد آنها در ابتدا کارهای عمومی و رسیدگی به مسائل عام‌المنفعه بود، ولی رفته‌رفته فعاليت‌هاي آنها بعد سیاسی پیدا کرد.

پيدايش سربداران در قرن هشتم در ادامه چند قرن تلاش اهل فتوت است. آنها یک حکومت سیاسی تشکیل دادند و بعدها صفویه نيز همین‌گونه عمل كرد.

شكل‌گيري حكومت صفويه در راستاي رسيدن به اهداف معنوي بود

خاندان صفوی یک حرکت معنوی و عرفانی را شروع کردند بعد هم پهلوانان گرد آنها جمع شدند و در واقع، حکومت بر اساس جریان اهل فتوت شکل گرفت كه يك جریان عرفانی، معنوی و در راستاي خدمت به خلق بود.

سلسله الذهب، سلسله طلايي عرفان

آنها ریشه خود را به امام رضا(ع) می‌‌رسانند، عرفا هنگامي كه شجره خود را که مطرح می‌‌کنند در نهايت به امام رضا(ع) می‌‌رسند، از ایشان به پدرشان امام کاظم(ع)، بعد به امام صادق(ع) تا حضرت علی(ع) که می‌‌گویند سلسلة الذهب، يعني سلسله طلایی عرفان.

آمدن امام رضا(ع) چنین تاثیر بزرگی داشت، البته، من نمی خواهم بحث را در آثار این حادثه بزرگ ببرم که در جای خود باید تحلیل شود من فقط خواستم اين بحث را وارد بحث اصلی خود کنم.

شكل‌گيري هويت يك حركت تدريجي است

شکل‌گیری هویت به این معنا که احساس شخصیت و احساس هویت در یک جامعه بوجود بیاید، دفعی و اتفاقی نیست بلكه در مسیر زمان آرام آرام شکل می‌‌گیرد.

ترديد ايرانيان به حقانيت بني‌عباس آغازگر حركت ديني آنها بود

ایرانی‌ها بعد از اسلام با ترديد حركتي را آغاز کردند و همه هست و نیست خود را در اختیار بنی‌عباس قرار دادند، بعد وقتي احساس کردند به بیراهه رفته‌اند و حقیقت دین چیز دیگری است، شک کردند و آن تردید باعث شد حرکت مجددی شکل بگیرد تا خود را پیدا کنند، در این مسیر خود حقیقت وجود مقدس امام رضا(ع) تعیین‌کننده اصلی بود.

بعدها مذهب تشیع آرام آرام در هر موضعی بحث خود را مطرح می‌‌کرد و به سوالات جواب می‌داد.

اين مسئله باعث شد تا دو جریان مهم سیاسی جهان اسلام، يعني خلافت عباسي و اسماعيليه که هر دو تحت تاثیر رسوبات عصر ساسانی بودند از بين برود. در نتيجه، فضای جامعه ایران آزاد شد و مذهب تشیع نظام مساعدی براي نشر خود پیدا کرد.

در اين زمان با نهضت‌هاي مختلفي مواجه مي‌شويم كه نهضت سربداران و صفويه نهضت‌هاي شاخص آنها هستند. به طور كلي، در هر منطقه یک حرکت اجتماعی شکل می‌‌گیرد، از جمله، فتاشیه شقشقیه و حتی در آسیای میانی نهضت نقشه‌بندیه ايجاد مي‌شود، یعنی حرکت‌های اجتماعی فراگیر هستند.

عناصر اصلي لازم براي شكل‌گيري هويت ملي

در اینجا سه عنصر اصلی که برای هر هویتی لازم است، پیدا شد. هر هویتی، چه هویت فردی و چه جمعی بايد داراي سه عنصر اصلی و همچنين یک دست و پای معرفتی باشد تا در پناه آن هویت شکل بگیرد.

من اگر درک معرفتی نداشته باشم، شخصیت ندارم. ممکن است وجود مادی داشته باشم، اما شخصیت من بستگی دارد به نظام معرفتی که خواهم داشت.

وجود يك نظام معرفتي اولين عامل هويت‌بخش به جامعه است

تشیع یک نظام معرفتی عرضه کرد، معرفت به خداوند، معرفت به ملائکه، به انبیای الهی، به هستی، به آفرینش و به زندگی. کتاب‌های مهم کلامی فلسفی و تشیع كه عامل اصلی پیدایش این كتاب‌ها بود و شخصیت‌های بزرگي که ظاهر شدند یک نظام معرفتی را برای جامعه بوجود آوردند.

دومين عامل هويت‌بخش به جامعه، وجود يك نظام حقوقي است

از سوي ديگر یک نظام حقوقی لازم است، یعنی اگر انسان و جامعه بخواهند هویت داشته باشند بايد مجموعه‌اي از قوانین و مقررات وجود داشته باشد تا به آنها عمل و رابطه خود را با دیگران بر آن اساس تنظیم کنند.

اين به اين معني است كه انسان بايد برای زندگی روزانه خود برنامه داشته باشد، انسانی که بدون برنامه زندگی کند هویت ندارد، جامعه هم همین‌طور است، یک نظام حقوقی و مجموعه‌اي از قوانین و مقررات لازم است که جامعه به آن عمل کند و بدين‌وسيله با جوامع ديگر تفاوت پیدا کند.

تشیع این را هم عرضه کرد، فقهای بزرگ شیعه نظام حقوقی و مجموعه قوانین فقهی را عرضه نمودند و مردم احساس کردند مجموعه‌ای از مقررات در اختیارشان است.

وقتی سربداران به حکومت رسیدند گفتند كه ما باید قانون دين را اجرا کنیم. یکی از آنها نامه‌ای به بزرگترین فقیه شیعه در لبنان به نام محمد نقطی نوشت. محمد نقطي بعدها شهید و به شهید اول معروف شد.

كتاب لمعه، هديه شهيد اول به سربداران بود

سربداران شهيد نقطي را به خراسان دعوت كردند تا براساس نظرات او جامعه را اداره کنند. البته، شهيد نقطي به اين دليل كه در لبنان مجموعه‌ای را اداره می‌‌کرد نتوانست به خراسان برود، اما یک کتاب فقهی برای آنها فرستاد که آنها براساس آن عمل کنند، كتاب معروف لمعه را ایشان برای سربداران فرستاد.

هنگامي‌كه صفویه روی کار آمدند آنها نيز دانشمندان و فقهای شیعه عراق را دعوت کردند. بزرگ این دانشمندان مرحوم محقق بود كه همراه با خود عده‌اي از علماي ديگر را نيز آورد و قوانيني را براي اداره كشور عرضه كردند كه با قوانين ديگر كشورها از جمله امپراتوري عثماني تفاوت داشت.

اراده عمل به قوانين، سومين عامل شكل‌گيري هويت ملي است

نکته سوم که برای هر هویتی لازم است عزم و اراده‌اي است که ملت بايد در آن شکل بگیرد، اگر ملتی دست و پای معارف و مجموعه قوانین را داشته باشد، ولی عزم و اراده لازم براي عمل به آن قوانین را نداشته باشد آن هویت شکل نخواهد گرفت.

این عزم و اراده را در نهضت سربداران و پس از آن در جريان روی کار آمدن صفویه مي‌توانيم مشاهده كنيم. در اين برهه یک تصمیم ملی پیدا شد تا یک حکومت از درون خود را شکل بدهند و خودشان را اداره کنند.

این سه عنصر حدود 6، 7 قرن پيش شکل می‌‌گیرد و هویت و شخصیت عناصر لازم خود را پیدا مي‌کند.

وقتی از هویت ملی صحبت می‌‌کنیم بايد بگوييم كه همه‌جا به همين شكل است. هویت‌های ملی از بدو خلقت وجود نداشتند، بلكه این یک پدیده نسبتا جدید هستند.

ادامه دارد...