نهج‌البلاغه؛ مکتبی جامع از بیان شیطنت معاویه تا آموزش مردم‌شناسي به کمیل و آيين زمامداري به مالک

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو» - فائزه بنایی؛ نهج‌البلاغه مجموعه‌‏اى كه به همت و تلاش سيد بزرگوار شريف رضى گرد آمده و بحمد الله تا امروز محور ملاحظه و مطالعه خواص و انديشمندان بوده؛ هرچند که محور معرفت و كار عمومى مردم قرار نگرفته است.

شايد در تمام دورانى كه نهج البلاغه تاليف شده و بوجود آمده مانند امروز مورد نياز و متناسب با اوضاع زمان و مكان نبوده است، البته اين كتاب از جهات مختلف‏حائز اهميت است، شايد بتوان گفت كه نهج البلاغه مجموعه‌‏اى است از عمده‌‏ترين‏ مباحث معارف اسلامى و همه آنچه براى يك انسان مسلمان و يك جامعه اسلامی ‏لازم است.

اميرالمؤمنين به‌عنوان يک حاكم اسلامى با جامعه‏‌اى كه تحت اشراف و حكومت خود است، سخن می‌‏گويد. نهج البلاغه مانند گفته‏‌هاى حكيمى نيست‏ كه دور از غوغاى زندگى و فارغ از واقعيت‌ها و مسائل گوناگونى كه در يك جامعه ممكن است مطرح باشد، بنشیند و معارف اسلامى را بيان كند، بلكه سخنان انسانى است كه بار مسئوليت اداره يك جامعه عظيم را بر دوش خود احساس می‌‏كند و داناى دين و بصير به همه معارف اسلامى و قرآنى است و بادلى مالامال از معرفت و روحى بزرگ و در مقام پر مسئوليت، با مردم روبرو می‌‏شود، با آنها حرف مى‏زند، از آنها مى‏خواهد، به آنها مى‏گويد، و به سؤالات واستفهامات آنها پاسخ مى‏دهد. (1)

امروز، روز استفاده هر چه بيشتر از نهج البلاغه است

 

در ماجراهاى دوران‏ اميرالمؤمنين(ع) اختلاف صفوف آشكار نبود، اشتراك در شعارها بقدرى فضا راتنگ كرده بودكه اميرالمؤمنين بارها مى‏فرمود: «لا يحمل هذا القلم الا اهل البصرو الصبر»؛ تنها مقاومت كافى نيست، بينائى و هوشيارى و تيزنگرى لازم است. اين‏خصوصيت ويژه زمان اميرالمؤمنين، رنج‌هاى امير المؤمنين، و دردسرهاى امير المؤمنين بود.

ما هم امروز در دنيايى عظيم با شعارهاى زيبايى كه در بسيارى از نقاط آن، سر داده مى‏شود كم و بيش همان وضعيت را داريم، حتى امروز در دنياى اسلام كه درك، دريافت و بينش اسلامى در آن گاهى به فاصله‏هائى به اندازه فاصله ايمان‏ وكفر از هم دور هستند با يك چنين واقعيتى مواجهيم.

امروز آشكارترين و روشن‌ترين حقايق اسلامى به وسيله بخشى از مدعيان اسلام در كشورهاى اسلامى ناديده گرفته مى‏شود. امروز همان روزى است كه‏شعارها يكسان است، اما جهت‌گيريها به شدت مغاير يكديگر است. امروز شرائطى مشابه شرائط حكومت دوران امير المؤمنين است؛ پس روزگار نهج البلاغه‏است.

جامعيت کلام علي (ع)

 

امام (ع) از توحيد، عقايد اسلامى و اصول دين گرفته تا اخلاق و تهذيب و تزكيه نفسانى، از سياست ملك دارى و كيفيت اداره صحنه‏هاى عظيم فعاليت اجتماعى گرفته تا تنظيم ‏روابط اخلاقى و خانوادگى، جنگ و سياست و حكمت و علم و به طورکل در تمام ابعاد يک انسان کامل سخن گفته است:

- وقتي از مردان خدا سخن مي‌گويد: خطبه متقين و 110 ويژگي براي انسان‌هاي متقي بيان مي‌کند.
- زمانی از آيين کشورداري سخن مي‌گويد: عهدنامه مالک اشتر، نامه 53.
- وقتي از روابط فردي و اجتماعي و مسئله تربيت سخن مي‌گويد: نامه 31 نهج البلاغه.

نهج‌البلاغه يک مکتب است

 

نمونه‌هایی از مصادیق کاربردی این دریای عظیم در حوزه‌های مختلف به صورت زیر می‌باشد:

-    به «مالک اشتر»، آيين زمامداري مي‌آموزد، ( نامه 53 )
-    به «عثمان بن حنيف» شيوه حکومت مردمي ياد مي‌دهد، ( نامه 45 )
-    به «محمد حنفيه» از فنون رزم و پيکار مي‌گويد، ( خطبه 11 )
-    به «کميل بن زياد» از مردم شناسي مي‌گويد، ( حکمت 147 )
-    به «حارث هَمداني»، درس اخلاق مي‌دهد، ( نامه 69 )
-    به «ابوذر غفاري»، استقامت در راه هدف را توصيه مي‌کند، (خطبه 130 )
-    «عقيل» را در آستان عدالت، بر سر «عقل» مي‌آورد، (خطبه 224 )
-    «ابوموسي اشعري» را در پيشگاه شعور و وجدان و منطق، به محاکمه مي‌کشد، ( نامه 63، 78 )
-    شيطنت «معاويه» و رياست‌طلبي طلحه و زبير را برملا مي‌کند، ( نامه 10، 54، 55 )

بافت کلي نهج البلاغه

 

اين مجموعه نفيس که يادگار برجاي مانده از دوره‌هاي مختلف زندگي اميرالمومنين علي (ع) است، بخش اندکي از آن مربوط به زمان حيات رسول خدا (ص)، بخش ديگر آن مربوط به دوره کناره گيري آن حضرت از خلافت (25 سال سکوت) و قسمت عمده آن مربوط به عصر خلافت و زمامداري آن حضرت (سال 36- 40 ه .ق) مي‌باشد که بخشي از آن به مناسبت هاي مختلف، و بخشي ديگر در پاسخ به نيازها و پرسش هاي روز ايراد شده است.

يکي از زمينه‌هاي شناخت نهج البلاغه، آشنايي با ظاهر کتاب و بافت کلي آن است.
علامه سيد رضي ( ره ) نهج البلاغه را در سه بخش جداگانه تنظيم نمود که عبارت است از:

بخش اوّل: خطبه‌ها
 

اولين و مهم ترين بخش نهج‌البلاغه را سخنراني‌هاي مختلف اميرالمومنين علي (ع) تشکيل مي‌دهد که حضرت آن‌ها را در شرايطي گوناگون ايراد کرده است که اصطلاحاً به آن خطبه گفته مي‌شود که به بیان مسائل ایدئولوژیک از قبیل اصول عقاید و نیز اخلاق و عرفان اسلامی می‌پردازد.

 

در اين کتاب 241 خطبه گردآوری شده که طولاني‌ترين آن‌ها خطبه قاصعه، خطبه 192 و کوتاه ترين آن‌ها خطبه 59 است.

بخش دوّم: نامه ها
 

بخش دوم کتاب شامل 79 پيام و نامه مکتوب آن حضرت به فرمانداران، دوستان، بستگان، دشمنان، قضات، مأموران جمع‌آوري زکات و ماليات است یعنی بیشتر جنبه سیاسی و اجتماعی دارد.

طولاني‌ترين نامه‌ها عهد نامه مالک اشتر نامه (نامه 53) مي‌باشد که در آن اصول مُلک داري و عدالت گستري بيان شده و کوتاه‌ترين آن‌ها نامه 79 مي‌باشد که به فرماندهان سپاه نوشته شده است.

بخش سوّم: کلمات کوتاه یا حکمت ها
 

در آخرين بخش نهج البلاغه 480 جمله کوتاه و بلند حکمت‌آميز وجود دارد که از آن‌ها به کلمات قصار و حکمت‌ها تعبير مي‌شود. اين بخش با کلماتي اندک، ولي با مضاميني بسيار بلند، به خودسازی و مباحث اخلاقی پرداخته و زيبايي خاصي به نهج البلاغه داده است.

 

طولاني‌ترين آن‌ها حکمت 147 و کوتاه‌ترين آن‌ها حکمت 187، 216و 418 است.

پی‌نوشت:
1-    بیانات رهبر معظم انقلاب در پنجمين اجلاسيه كنگره نهج البلاغه 6/4/89