نقش علمی حضرت معصومه(س) در عالم اسلام/ دلیل آمدن آیت‌الله مرعشی نجفی به قم

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»- حامد صارم؛ سال دویست هجری شخصی که خداوند او را در حدیث لوح عفریت، مستکبر خوانده است (1) امام هشتم شیعیان حضرت علی بن موسی الرضا را از مدینه به اجبار خارج کرد و به شهر مرو خواند تا به بهانه ولایت عهدی قیام علویان را بر علیه عباسیان ساکت کند. امام در هنگام خروج از مدینه به اهلش فرمود برای من گریه کنید که مرا بازگشتی نخواهد بود.
 

شاید از این جهت بود که خواهر بزرگوارش از مدینه به قصد زیارت برادر مدینه را به قصد مرو ترک کرد. او که مشتاق دیدار برادرش بود؛ سفر به مرو را آغاز کرد اما در بین راه به شهری به نام ساوه رسید. در آن شهر به بیماری سختی مبتلا شد که از ادامه راه درماند. ایشان پرسیدند میان من و شهر قم چه قدر مسافت است؟ گفته شد ده فرسخ به خادم خود امر فرمود که او را به قم ببرد. خادم او را به قم آورد و در خانه موسی بن خزرج بن سعد اشعری اقامت گزید.
 

درخواست از فاطمه معصومه برای ورود به قم
 

اما خبر صحیح درباره چرایی ورود حضرت فاطمه معصومه این گونه است: «روایت صحیح و درست آن است که چون خبر به آل سعد رسید همه اتفاق کردند که قصد ستى (2) فاطمه کنند و از او درخواست نمایند که به قم آید. از میانه ایشان موسى بن خزرج تنها هم در آن شب بیرون آمد و چون بشرف ملازمت ستى فاطمه رسید زمام ناقه او بگرفت و بجانب شهر بکشید و بسراى خود او را فرود آورد و هفده روز در حیات بود»
 

مردم قم از ایشان خواهش کردند که به شهر قم بیاید و حضرت فاطمه معصومه به درخواست مردم قم به سمت قم حرکت کردند. بزرگ قم موسی بن خزرج که برای استقبال از شهر قم خارج شده بود زمام مرکب آن بانوی بزرگ را گرفت و به شهر آورد و ایشان را در منزل خویش سکونت داد.
 

حضرت معصومه مدت 17 روز در قم زندگی کرد و پس از این مدت کوتاه دنیا را وداع گفت. بعد از تغسیل و تکفین ایشان و نماز توسط موسی بن خزرج؛ بدن مطهر حضرت معصومه را در محلی به نام بابلان که از املاک موسی بن خزرج بود دفن کردند و بر سر تربت او از بوریا سایه بانی ساختند تا زمانی که زینب دختر محمد بن علی الرضا علیهم السلام قبه‌ای بر مزار آن بانوی مکرمه ساخت.
 

در هنگام دفن آن بانوی مکرمه مردم قم با یکدیگر اختلاف کردند که چه کسی سزاوار است تا بدن مطهر فاطمه را درون قبر گزارد. همه اتفاق کردند بر اینکه خادمی به غایت پیر که «قادر» نام داشت را احضار کنند تا او این کار را انجام دهد؛ از این رو به دنبال او فرستادند؛ در این میان از سمت بیایان دو سوار که صورت خویش را بسته بودند به سمت مردم آمدند وقتی نزدیک پیکر فاطمه معصومه شدند از اسب پیاده شدند، بر او نماز خواندند و بدن فاطمه را دفن کردند از گور بیرون آمدند و سوار بر اسب رفتند. کسی نفهمید که آن دو سوار کیستند؟ (3)
 

محرابی را که در آن فاطمه معصومه عبادت می‌کرد؛ در خانه موسی بن خزرج تا کنون موجود است و مورد توجه زوار حضرت معصومه قرار گرفته است. امروز در شهر قم عبادت‌گاه حضرت معصومه به« بیت النور» مشهور و معروف است
 

حضرت معصومه سلام الله علیها زاهده و عالمه بزرگ جهان اسلام
 

درباره زهد حضرت معصومه سلام الله علیها همین مقدار کافی است که در مدت اقامت ایشان در قم مهمترین یادگاری که از آن حضرت باقی مانده است محراب عبادت ایشان می‌باشد؛ که امروز مشتاقان و علاقه مندان به آن بانوی جلیل القدر برای تبرک و استشفاع به محل عبادت آن بانوی بزرگ می‌روند؛ مکانی که بدون شک به واسطه عبادت‌های حضرت معصومه محل نزول فرشتگان بوده است و مردم قم چه نام زیبایی برای این محل گذاشته‌اند: «بیت النور»
حضرت فاطمه معصومه از عالمان بزرگ جهان اسلام است. روایات که ایشان از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل کرده‌اند هم در کتب شیعه آمده است و هم در کتب عامه نقل شده است. باتوجه به اینکه شهر قم شهر محدثان شیعی است و شهری است که در اوج فشارهای عباسیون توانست میراث حدیثی شیعه را از گزند ناملایمات زمان و دشمنان کینه‌توز حفظ کند، بزرگترین محدثین شیعه برخواسته از شهر قم هستند. درخواست اهالی قم از فاطمه معصومه برای ورود به شهر قم نشان از اشتهار فاطمه معصومه به علم و تقوی داشت. به غیر از فاطمه معصومه سادات بسیاری از فرزندان ائمه اطهار علیهم السلام وارد قم شدند اما برای هیچ کدام تجلیلی که اهل قم انجام دادند صورت نگرفت.
 

مردم قم اهتمام بسیاری برای مداوای حضرت معصومه کردند، تا جایی که نقل کرده اند بر روی سنگ قبری که در قم یافتند نوشته شده بود: «این قبرشخصی است که داروهای حضرت معصومه را رایگان در اختیار او قرار می‌داده است» (4) خدمت‌گزاری حضرت برای مردم قم افتخاری بزرگ بوده تا این خدمت را بر روی سنگ قبر افراد نوشته‌اند.
 

این رفتار بزرگان و محدثین و مردم شیعه قم؛ نشان از منزلت عظیم حضرت معصومه در میان محدثان بزرگ شیعی داشته است. از این رو می‌توان گفت که مردم قم با شناختی که نسبت به مقام آن بانوی جلیل القدر داشتند وی را به شهر قم دعوت کردند و با توجه به منزلت ایشان مقام ایشان را گرامی داشتند.
 

حضرت معصومه مدافع شجاع حقانیت اهل بیت
 

محتوای روایاتی که حضرت معصومه نقل کرده است و نیز زمانی که این روایات را نقل کرده اند در خور توجه می‌باشد. ایشان در زمان دو طاغی زندگی کرده است؛ هارون الرشید و مامون این دو قاتل دو امام از ائمه شیعه هستند. هارون علاوه بر به شهادت رساندن حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام بسیاری از شیعیان و محبین اهل بیت و ساداتی که منتسب به این خاندان بودند را فقط به جرم اینکه جد ایشان امیرالمومنین علی علیه السلام است را به شهادت رساند. و مامون نیز دست کمی از هارون نداشت الا اینکه تزویر مامون و جنایات او زیرکانه‌تر از هارون بود.

در این شرایط مخوف سیاسی روایاتی که حضرت معصومه سلام االه علیه نقل کرده است بسیار جالب توجه است و نشان از تلاش او برای حفظ دین خدا دارد. در شرایطی که دشمنان دین خدا تمام تلاش خویش را برای نابودی دین مورد رضایت خدا به کار گرفته بودند، او در دفاع از ولایت تاسی به مادر شهیده خویش حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها کرده بود؛ زمانی که امیر المومنین را در میان بیعت شکنان مدینه تنها دید با خطبه رسای خود حق امیر المومنین را متذکر بیعت شکنان و غاصبان سقیفه تبار شد.
 

به حق باید گفت فاطمه معصومه صدیقه زمان خودش بود. به روایات ایشان با توجه فضای سیاسی آن روز توجه کنید:
 

روایت پیامبر از نوشته‌های درهای بهشت در سفر معراج
 

«از رسول خدا شنیدم می‌فرمود: «هنگامی که به معراج رفتم داخل بهشت شدم در مقابل قصری از دِر سفید بود؛ و بر آن قصر دَری بود که با دُرو یاقوت تزیین شده بود بر در پرده‌ای بود. سر خود را بالا بردم بر روی در نوشته شده بود :«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی القوم» و بر روی پرده نوشته شده بود: «مبارک باد مبارک باد –بر صاحب قصر- چه کسی مانند شیعه علی علیه السلام است؟» پس داخل شدم در حالی که داخل قصر بنا و قصری از عقیق سرخ بود و بر آن قصر دری از نقره بود که با زبرجد سبز مزین شده بود و پرده‌ای بر آن در آویخته شده بود؛ بر روی این در نوشته شده بود: «محمد رسول الله علی وصی المصطفی» و بر روی پرده مکتوب بود: «بشارت بده به شیعه علی به پاکیزگی ولادت» و از این در هم داخل شدم ... به در بعدی رسیدم بر روی پرده آن در نوشته شده بود: «شیعه علی هم الفائزون» شیعیان علی علیه السلام همان فائزون هستند پرسیدم: «این قصر برای چه کسی است ؟» جبرئیل گفت: «ای محمد صلی الله علیه و آله وسلم برای ابن عم تو و صی تو علی بن ابیطالب علیه السلام مردم روز قیامت محشور می‌شوند، در حالی که عریان هستند به جز شیعیان علی علیه السلام و همه مردم به نام مادرانشان خوانده می‌شوند مگر شیعیان علی علیه السلام که به اسماء پدرانشان خوانده می‌شوند چون که علی را دوست داشتند و به خاطر این دوستی ولادت ایشان پاک بوده است»» (5)
 

توجه به مضامین این روایت به همراه شرایط سیاسی زمان حضرت معصومه سلام الله علیها دفاع ایشان از حریم ولایت را می‌توان فهمید. ایشان با نقل این روایت که مدلول ان حقانیت شیعه می‌باشد از ولایت ائمه اطهار علیهم السلام دفاع می‌کند. در شرایط آن روز نقل این روایت برابر است با جان خریدن خطراتی بسیار از جانب ستمکاران.
 

این روایت سند بسیار جالبی دارد؛ قسمتی از این سند به این شرح است: (6)
 

این سند به فواطم معروف است. فاطمه دختر امام رضا از زینب و ام کلثوم و فاطمه معصومه دختر موسی بن جعفر از فاطمه دختر امام صادق از فاطمه دختر امام باقر از فاطمه دختر امام سجاد از فاطمه و سکینه دختران امام حسین از ام کلثوم دختر علی علیه السلام از فاطمه دختر رسول خدا فرمود شنیدم رسول خدا فرمود سلام و صلوات خداوند بر ایشان باد ...
 

این سند تماما از دختران ائمه تشکیل شده است و هر دختری از عمه خودش روایت را نقل کرده است که نشان دهنده این می‌باشد که زنان اهل بیت در یک فضای علمی زندگی می‌کردند و اغلبا عالمه بودند و با معارف حدیثی آشنا بودند.
 

اگر قرار است فاطمه معصومه برای دختران نسل جوان جامعه ولایت مدار ما الگو باشد باید به این حیثیت وجودی آن بانوی بزرگ توجه خاص شود. هیچ دختری نمی‌تواند ادعا کند که الگوی او در زندگی فاطمه معصومه است آنگاه از معارف اهل بیت و روایات نورانی ایشان بی‌بهره یا کم بهره باشد.
 

با توجه به نحوه خاص انتقال حدیث در شیعه از نسلی به نسل دیگر که در هر طبقه شاگرد از شیخ اجازه –استاد- استماع حدیث می‌کرد سپس به شاگردش اجازه نقل حدیث می‌داد؛ می‌توان مدعی شد حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها استاد حدیثی فاطمه دختر امام رضا علیه السلام یعنی برادرزاده خویش بوده است. یا به عبارت بهتر او مجلس درس حدیث برای خانم‌ها داشته است هر چند این نکته را تاریخ ابدا اشاره نکرده است، اما از سند روایاتی که از ایشان نقل شده است و شیوه انتقال حدیث در شیعه؛ جلسات درس حدیث ایشان را می‌توان مدعی شد.
 

روایات حضرت معصومه فقط مختص به شیعه نیست بلکه اثر علمی ایشان در تمام جهان اسلام هویدا است. برخی از روایات ایشان را کتب اهل عامه نیز نقل کرده‌اند؛ باشد که به وسیله این بانوی مجلله حجت بر کسانی که از ولایت امیر المومنین علی علیه السلام سر باز زدند تمام شود. از جمله روایت‌های ایشان که در کتب مخالفین نیز نقل شده است روایت منزلت و غدیر است با همین سندی که گذشت از فاطمه معصومه از فاطمه زهرا سلام الله علیها نقل می‌کند که حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها فرمود: «آیا فراموش کردید فرموده رسول خدا در غدیر را که فرمود من کنت مولاه فهذا علی مولاه آیا فراموش کردید که به علی علیه السلام فرمود نسبت تو به من نسبت هارون به موسی است؟ (7)

همان طور که از ظاهر روایات روشن است این روایات نیز در دفاع از حقانیت امیر المومنین علیه السلام است و اثبات نارضایتی فاطمه زهرا سلام الله علیها از غاصبین حق حضرت علی علیه السلام است. به حق باید گفت که حضرت فاطمه معصومه از مدافعین حریم ولایت بود و از این جهت شباهتی ستودنی به مادر شهیده اش فاطمه زهرا سلام الله علیها داشت این روایت را برخی از کتب مخالفین نیز نقل کرده‌اند تا آنجا که کتاب عقبات الانوار و الغدیر و احقاق الحق و نفحات الازهار این روایت را برای احتجاج با مخالفین از منابع مورد قبل اهل عامه ذکر می‌کنند. (8)
 

حضرت فاطمه معصومه به قم شرف مضاعف بخشیده است

محمد بن حسن قمی در تاریخ قم روایت کرده است که عده ای از اهل ری بر امام صادق علیه السلام وارد شدند و عرضه داشتند ما اهل ری هستیم امام فرمود: «مرحبا بإخواننا من اهل قم» مرحبا به برادران ما از هل قم شیعیان تاکید کردند که از اهل ری هستند امام در جواب فرمود :«مرحبا بإخواننا من اهل قم»چند بار تاکید کردند که از اهل ری هستند باز هم امام همین جواب را تکرار کردند.

سپس امام صادق علیه السلام فرمود:«به درستی که برای خدا حرمی است و آن مکه است و برای رسول خدا حرمی است و آن مدینه است و برای امیرالمومنین حرمی است و آن کوفه است و به درستی‌که برای ما حرمی است و آن شهر قم است و در آینده دفن خواهد شد زنی از خانواده ما که او را فاطمه نامیدند پس هرکس او را زیارت کند بهشت بر او واجب خواهد شد. راوی می‌گوید این روایت قبل از ولادت حضرت موسی بن جعفر سلام الله علیهما پدر فاطمه معصومه از امام صادق علیه السلام روایت شد. (9)

دلیل آمدن آیه‌الله مرعشی به قم

از آیةالله مرعشی نجفی نقل گردیده که در جمع شاگردانش درباره دلیل آمدنش به قم می‌فرمود: «پدر و مادرم در نجف اشرف سکونت داشتند. من هم در همان شهر به دنیا آمدم و بزرگ شدم، پدرم مرحوم آیةالله سید محمود مرعشی نجفی که برای زیارت حضرت زهرا(س) اشتیاق فراوان داشت چهل شب را در حرم حضرت علی به سر می‌برد، به امید اینکه قبر شریف حضرت زهرا(س) را بیابد. شب چهلم در عالم رؤیا به محضر امام صادق(ع) مشرف می‌شود که ایشان می‌فرمایند: خداوند به خاطر مصالحی قبر حضرت زهرا(س) را برای همه مخفی نموده است. اگر می‌خواهی به موهبت زیارت مرقد حضرت زهرا(س) برسی مرقد حضرت معصومه(س) را که بانوی بزرگوار اهل بیت است زیارت کن و به دامن او چنگ بزن. از این رو طبق سفارش پدر، به قصد زیارت مرقد مطهر حضرت معصومه(س) از نجف به قم آمدم و به اصرار آیةا... حائری(مؤسس حوزه علمیه قم) ماندگار شدم» (10)

روایات در شان و مقامات این بانوی بزرگ و مجلل بیش از این است که در اینجا ذکر شد اما به علت رعایت اختصار از بررسی ادامه این روایات و وپرداختن به شئون حضرت معصومه سلام الله علیها خودداری می‌کنیم و خطاب به آن بانوی بزرگ که خواهر ولی خدا و عمه ولی خدا دختر ولی خدا خاضعانه می‌گوییم: «یا فاطمه اشفعی لنا فی الجنه فان لک عندالله شانا من الشان» (11)

پی نوشت‌ها:
1. .االکافی، ج1، ص 527، باب ما جاء فی الاثنی عشر و النص علیهم
2. ستی به معنای خانم ستی فاطمه: خانم فاطمه
3. تاریخ قم ( فارسی ) - حسن بن محمد بن حسن قمى ( مترجم: قمی ) - ص 213 – 215
4. انوار المشعشعین فی بیان حالات الرواه القمیین ج 3 ص 277،شیخ محمد علی بن حسین نائینی اردستانی کچوئی قمی
5. بحار الأنوار - العلامة المجلسی - ج 65 - ص 76 – 77
6. «حدثتنا فاطمة بنت علی بن موسى الرضا علیه السلام قالت: حدثتنی فاطمة وزینب وأم کلثوم بنات موسى بن جعفر علیهما السلام قلن حدثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمد علیهما السلام قالت : حدثتنی فاطمة بنت محمد بن علی علیهما السلام قالت: حدثتنی فاطمة بنت علی بن الحسین علیهما السلام قالت : حدثتنی فاطمة وسکینة ابنتا الحسین بن علی علیهما السلام عن أم کلثوم بنت علی علیه السلام عن فاطمة بنت رسول الله صلى الله علیه وآله قالت : سمعت رسول الله صلى الله علیه وآله یقول.....»
7. خلاصة عبقات الأنوار - السید حامد النقوی - ج 7 - ص 188
8. رجوع کنید به: خلاصة عبقات الأنوار - السید حامد النقوی - ج 7 - ص 188و الغدیر - الشیخ الأمینی - ج 1 - ص 196 – 197و شرح إحقاق الحق - السید المرعشی - ج 21 - ص 27و نفحات الأزهار - السید علی الحسینی المیلانی - ج 9 - ص 101 – 102
9. جامع أحادیث الشیعة - السید البروجردی - ج 12 - ص 616 – 617
10. . به نقل از مجله پاسدار اسلام، شماره 177
11. زیارت نامه حضرت معصومه سلام الله علیها