به گزارش گروه فضای مجازی «خبرگزاری دانشجو»، ایده اولیه این یادداشت بر این مبنا قرار گرفت که اسباببازیها، بهعنوان کالاهایی که توسط کودکان و نوجوانان استفاده میشوند، محصولاتی هستند که از کشورهای دیگر میآمده و در نتیجه پیامآور سبک زندگی کشور سازنده و یا کشور طراح آن هستند.
اما با اندکی تأمل میتوان دریافت که برخی از اسباببازیها در چند فرهنگ مختلف مشترک هستند. در نتیجه باید بررسی اسباببازیها بهصورت جزئی را کنار گذاشته و دستههای مختلف آنها را بررسی کرد.
در ابتدا نگاهی به تاریخچه اسباب بازی در دنیا میاندازیم. این اسباب بازی‌‌ها محصولاتی هستند که یا بهصورت تجاری وارد ایران شدهاند و یا در کشورمان نیز بازتولید شدهاند.
* دهه 1950
اسکیت برد: اولین اسکیت برد در مغازهای ساحلی در یک شهر کالیفرنیا به سال 1958عرضه شد که ابعاد آن کوچکتر از نمونههای امروزی بود و چرخهای مخصوص اسکیت روی آن چسبیده بود. امروزه تعداد کسانی که در ایالات متحده از اسکیت بورد استفاده میکنند بیش از 6 میلیون نفر است.
باربی: موفقترین دوره فروش این اسباب بازی‌‌ها که هیبتی انسانی دارند، سال 1992 بود. موهای این عروسک از فرق سر شروع شده و تا پنجه پا ادامه داشت. در آن سال بیش از 10 میلیون از این عروسک فروخته شد. باربی هنوز یکه تاز عرصه عروسکهای مخصوص دختران است.
خمیر بازی: این اسباب بازی ابتدا بهعنوان یک تمیزکننده غیر رسمی کاغذ دیواری مورد استفاده قرار میگرفت. درسال 1956 طراحان این وسیله به فکر خلق مجسمهها و اسباب بازیهای کوچکی افتادند که در اندازههای متوسط موجود بودند و در ابتدا در تمامی رنگها به جز سفید وجود داشتند.
* دهه 1960
اسپینوگراف: دنیس فیشر مهندس مکانیک ازکشور انگلستان این وسیله را طراحی کرد. این وسیله از تعدادی قطعات پلاستیکی به هم چسبیده، همراه با یک خودکار تشکیل میشد که استفادهگر را قادر به خلق و طراحی ماهرانهترین آثار هنری میساخت.
جی. آی. جو: شکستن این ایده که پسران با عروسکها بازی نمیکنند، باعث طراحی و ایجاد این اسباب بازی‌‌ها با ارتفاعی نزدیک به 32 سانتی‌متر شد. این مجموعه اولین اسباب بازیهای متحرک جهانی مخصوص پسرها در سال 1969 بود. نسل جدید این عروسکها هم اکنون در کشورمان به فروش میرسند.
* دهه 1970
آتاری: این بازی در سال 1977 با 19/1 مگاهرتز پردازنده و 128 بایت رم بهوجود آمد، از محبوبترین بازیهای آتاری میتوان به فاگر، پکمن و مهاجمان فضایی اشاره کرد. دهه شصتیها این بازی را به خوبی میشناسند.
مکعب روبیک: این بازی در سال 1974 توسط «ارنو روبیک» در یک سخنرانی در دپارتمان تحصیلی طراحی داخلی در شهر بوداپست معرفی شد. در این بازی فکری با تغییر دادن سطوح مختلف مکعب به جهات مختلف، آنها را طوری تنظیم میکنند که هر سطح دارای یک رنگ واحد شود. این اسباب بازی نیز در چند سال اخیر در کشور ما رواج زیادی پیدا کرده است و برای نوجوانان 10 سال به بالا جذاب است.
* دهه 1980
خرس عروسکی: که مشهور‌ترین نام آن Teddy Bear است زمانی بهوجود آمد که تئودور روزولت یک خرس گریزلی را که در مقابلش رها کرده بودند تا آن را با تفنگ بزند رها کرد. سپس یک کارتونیست طرحی را بر اساس این کشید و طرح مذکور پایهای برای ساخت عروسکهای خرسی شد. از آن پس این خرس همدم کودکان شد و این دوستی به مردم کشورهای دیگر، مثل کشور ما، به ارث رسید.
سامانه سرگرمی نیتندو: این وسیله در آغاز توسط یک شرکت ژاپنی و در سال 1889 مورد استفاده قرار گرفت، در سال 1985 وارد بازار آمریکا شد و با بازیهای Super Mano Brothers، Duck Hunt به شهرت رسید. نسلی از دستگاههای بازی که در ایران به نام میکرو معروف شدند از محصولات نیتندو بودند.
ترنسفورمر‌ها: این مبدلها با تغییراتی کوچک که در اتصال آنها صورت میگیرد میتوانند به ماشین، کامیون و یا اسلحه تبدیل شوند. یک فیلم کارتونی و یک کتاب در اوج گرفتن این اسباب بازی و مشهور شدن آن تأثیر شایانی داشت.
* تاریخچه اسباب بازی در ایران
از اسباب بازیهای کودکان ایرانی در دورههای پیش از اسلام آگاهی چندانی نداریم. باستانشناسان در کاوشهایی که در شوش، گیلان و سیلک کاشان انجام دادهاند، مجسمههای ظریفی از انسان و چهارپایان و پرندگان یافتهاند که از سفال و چوب و سنگ ساخته شدهاند. تعدادی از این مجسمههای ظریف میتوانند اسباببازی بوده باشند. بعضی از نویسندگان دورههای بعد از اسلام در نوشتههای خود به اسباب بازیهای کودکان ایرانی اشارهای کردهاند. مثلا نویسنده کتاب دارابنامه، در کتاب خود نام بعضی از اسباب بازی‌‌ها، مانند دهل، بوق، گردونچه (گردونه کوچک) و اسب چوبی را آورده است.
در کتابهای تاریخ و واژهنامههای قدیم نیز نام بعضی از اسباببازیهای سنتی و کهن ایرانی آمده است که از آن میان میتوان به فرفره، چالیک، (الک دولک)، جغجغه، اسب چوبی و عروسک اشاره کرد.
ورود اسباب بازیهای غربی به دوره ناصرالدین شاه بر میگردد. وی از سفرهای خود به اروپا سوغاتیهای مختلفی بههمراه آورد. عروسک نیز یکی از آنها بود. عروسکهایی که چهرههای ایدهآل غربی داشتند با چشمانی روشن و موهایی بلند و آرایشی مخصوص اروپاییها. به این ترتیب آنچه شاه قاجار از فرنگ آورده بود، به چیزی بیش از یک اسباب بازی بدل شد، چرا که به الگویی برای زیبایی زنان ایرانی بدل شد.. عبارت «خوشگل مثل عروسک» بهطور عام به زیبایی و ظرافت چهره اشاره دارد، ولی بهطور خاص به شبیه بودن به ایدهآلهای زیبایی غربی مربوط میشود. این عبارت از آن زمان وارد فرهنگ عامه شده و امروز هم که باربی به بازار آمده، علاوهبر چهره به الگویی برای تناسب و زیبایی اندام هم بدل شده. حتی این اواخر عروسکهایی به نام فَشن به بازار آمدهاند که اندام ظریف اغراق شدهای دارند و مرحله زیبایی چهره و اندام را پشت سر گذاشتهاند و خریدار باید پوشش و لباسهای مختلف و به قول معروف تیپ زدن را از این عروسک یاد میگیرد!
در مورد اسباب بازیهای دیگر اطلاعات مدونی در دست نیست، ولی بهنظر میرسد آنها نیز همانند دیگر محصولات غربی بهعنوان یکی از نیازهای انسانی که میخواهد سرتا پا غربی شود، اندک اندک وارد کشور شدند.
با ورود فرهنگ غربی کار بهجایی رسید که خانههای ما نیز فرنگی شدند، یعنی برخی از شهرنشینان از روی اجبار آپارتماننشین شدند. وقتی که زندگی افراد به زندگی آپارتمانی تبدیل شود کودک چارهای نخواهد داشت جز اینکه در فضای اندک آپارتمان بازی کند و بیشتر اوقات حتی اگر فضایی برای بازی کودک در بیرون منزل وجود داشته باشد، به علت برقراری زندگی شهری و عدم وجود اطمینان از آسیب ندیدن کودک در فضای بیرون از خانه، والدین اجازه نمیدهند که کودک در بیرون از خانه دوستی پیدا کرده و با او بازی کند. به هر حال زندگی آپارتماننشینی باعث بهوجود آمدن برخی اسباب بازی‌‌ها مانند توپهای اسفنجی و هم چنین باعث تبدیل برخی از اسباب بازیهای قدیمی به انواع کوچکتر برای بازی در آپارتمان شده است.
از سوی دیگر تلاش برخی از والدین برای تربیت دقیق کودک و نظارت شدید بر بازی او بیش از آنکه تأثیر مثبتی بر او بگذارد، باعث میشود که ذهن کودک قادر به انجام فعالیتهای خلاقانه نباشد. این البته از آنجا ناشی میشود که تعریفی که اکثر والدین ایرانی از اسباب بازی دارند، وسیلهای است که خیلی پیچیده باشد در حالیکه وسیله بازی هر چقدر سادهتر باشد در فعال کردن ذهن کودک مؤثر‌تر است. علاقه به اسباب بازی پیچیده از فرهنگی ناشی میشود که اشیای پیچیده را اشیای بر‌تر میداند و این حتی باعث میشود که انسان هموطن ما در بزرگسالی نیز این علاقه به پیچیدگی را در خرید لوازمی مانند تلفن همراه و دیگر لوازم الکترونیکی ادامه دهد در حالیکه هیچگاه استفاده مؤثری از امکانات این شیء پیچیده نخواهد کرد.
در مورد پسر بچهها هم بیشتر شخصیتهایی که اسباب بازی آنها را تشکیل میدهند، دارای اسلحه هستند. این نوع مسلح بودن بیشتر شبیه مسلح بودن مردم عادی آمریکا است که هر بچهای میتواند به اسلحه دسترسی داشته باشد. اسلحهها حتی به وسایل آب بازی هم کشیده شدهاند و هم اکنون برای ما غیر قابل تصور است وسیله دیگری برای آب بازی را در ذهنمان بیاوریم. پرت کردن آب با گودی کف دست و شوخی و خندههای مربوط به آن کجا و شلیک فواره آب بهسمت طرف مقابل کجا! اساسا در بازی‌‌ها و اسباب بازیهای مدرن که میتوان بهطور 100 در صد گفت که غرب بهوجود آورنده آنهاست حتی اگر تولیدکنندهها سنگاپور، چین یا هنگ کنگ باشند هدف از بازی از بین بردن طرف مقابل یعنی دشمن است. در بازیهای سنتی از میدان به در کردن رقیب یا حریف ضروری بود اما این کار با شدت و حدت انجام نمیگرفت. امروزه انواع عروسکهای پسرانه یعنی اکشن فیگورهای بن تن، اونجر‌ها، شخصیتهای جیای جو و دیگر فیلمها در وی‌ترین فروشگاههای اسباب بازی موجود هستند و با تمام توان، فرهنگی را که از آن آمدهاند همراهی میکنند. البته فیلمها و کارتونهای این شخصیتها نیز به رواج آنها کمک میکند.
برای جمعبندی موضوع رابطه اسباب بازی و سبک زندگی میتوان گفت که اسباببازیها بخشی از فرهنگ تربیتیای هستند که از غرب وارد کشور ما شده است و در سویی دیگر جنبه تجاری اسباب بازی قرار دارد که باعث رقابت سازندگان برای فروش بیشتر محصولات خود میشود. سازندگان این کار را با هماهنگی تولیدکنندگان فیلمها و سریالهای مخصوص کودکان و بازیهای رایانهای انجام میدهند. بنابراین نمیتوان اسباب بازی را به تنهایی در تغییر سبک زندگی کودکان مؤثر دانست و باید دید وسیعتری به این موضوع داشت. بهطور مثال سبک زندگی والدین به خوبی در نوع انتخاب اسباب بازی برای کودکشان تأثیر دارد. همچنین عدم توجه به طراحی و ساخت اسباب بازی در داخل کشور نیز در رواج اسباب بازیهای غربی مؤثر است و این عمدتا از سودجویی تجار این عرصه ناشی میشود که تلاشها برای طراحی و تولید اسباب بازی داخلی، با اقدامات آنها با مشکل روبهرو شده است.
آرزوی ما این است که مادران و پدرانی آگاه برای انتخاب اسباب بازی برای کودکان ایران زمین داشته باشیم که برای کودک خود با فرهنگ ایرانی اسلامی خرید بکنند و همچنین بازاری داشته باشیم که پاسخگوی این نیاز باشد.
منبع: هفته نامه پنجره