رنگ باختن «منبر» به عنوان رسانه سنتی شیعه مهم‌ترین علت انحراف در مناسک عاشورا

به گزارش گروه فضای مجازی« خبرگزاری دانشجو»، در دهه‌های اخیر به ویژه از دهه هفتاد به بعد با ظهور موج گسترده‌ای از هیأت‌های عزاداری (بنابر گفته کارشناس سازمان تبلیغات استان تهران، حدود 15 هزار هیأت ثبت شده در تهران وجود دارد که این آمار فارغ از هیأت های غیر رسمی و هیأت های زنانه ثبت نشده است) نوع خاصی از هیأت ها مطرح شدند که بیانگر ایجاد تحولی عمیق در روند عزاداری سنتی بودند.

هیأت هایی که هم به لحاظ ظاهر و شکل اجرا و هم به لحاظ محتوا از نوع سنتی متمایزند و نوع جدیدی از هیأت های عزاداری محسوب می شوند.

جدید بودن آنها بواسطه خروج از هنجارهای سنتی عزاداری و استفاده از ریتم و آلات موسیقی متمایز و تکیه بر شورمندی و هیجان مذهبی بالا در میان جماعت عزاداران است که توسط مداح، رهبری می شود.

یعنی در این هیأت ها ساختار دو گانه واعظ - مداح در اجرای سنتی عزاداری محرم  تغییر یافته است و این تغییر با پررنگ شدن نقش مداح یا ذاکر و در حاشیه قرار گرفتن واعظ یا روحانی قابل مشاهده است. به طوری که اغلب در این مراسم روحانی یا واعظ وجود ندارد و اگر هم هستند در حاشیه اجرای این مراسم قرار می گیرند و منبر مقدمه ای برای اجرای مداح است.

 این در حالی است که در اجرای سنتی عزاداری ها واعظ - بعنوان شخص مصلح و متخصصی که وظیفه طرح و ارائه حقایق تاریخی و مباحث فکری پیرامون قیام کربلا را بر عهده داشته و به تبیین علل قیام امام حسین(ع) و نتایج مترتب بر آن به منظور ارائه الگوی مناسب به جامعه می پرداخته است – نقش اصلی را در اجرای این مراسم عهده دار بوده و سنت چنان بود که مداحان، هنر خود را در جلب عواطف و احساسات مردم به خدمت می گرفتند تا  آنان را به پای منبرها بکشانند و به حسب وضع و موقع با مرثیه سرایی قلوب مستمعین را مستعد دریافت حقایق دین و معارف اهل بیت(ع) نمایند.

 چنین بود که مداحی در خدمت منبر قرار می گرفت و مداحان رونق بخش کرسی علمای دین در تعلیم و تهذیب افراد جامعه می شدند. در حال حاضر در جریان برگزاری مناسک عاشورا، شاهد بروز و ظهور مداحی به شکل کاملاً تخصصی و حرفه ای هستیم. مداحانی که توانایی بالایی در جذب مخاطبین مجالس مذهبی از لحاظ احساسی و عاطفی و ایجاد احساس رضایت اخلاقی در  آنها دارند. مداحی هایی که کاملاً متفاوت از گذشته و مطابق با ذائقه نسل جوان ظاهر شده است.

 مداحان امروز علاوه بر داشتن صدای خوب با تکیه بر آگاهی از نیاز مخاطب به همراه فضایی وسیع و زیاد برای تکرار، تجربه و آزمایش در مجالس، موسقی جذابی را در نوحه ها بکار می برند که البته پیش از آنکه ابداع باشد، تقیلد از نظم موسیقیایی موسیقی ها و ترانه های مطلوب مردم است. برخی از مداحان، اهل مطالعه در زمینه متون دینی و روایی هستند و با وجود امکانات مختلف برای دسترسی راحت به اطلاعات "مقاتل" کربلا به راحتی خلاء ناشی از وجود وعاظ مذهبی را پر می کنند و در اکثر موارد هم از سوی بانیان ترجیح داده می شوند و این در حالی است که اغلب وعاظ مذهبی فاقد این فاکتورهای مؤثر در جذب مخاطب عامه هستند. لذا در عرصه برگزاری مناسک عاشورا کمتر مورد توجه قرار می گیرند.

در سال های اخیر، منبر و وعظ به عنوان قوی ترین و مؤثرترین رسانه شیعه تضعیف شده است. چرا که برخلاف گذشته که منبر این مجالس با حضور علما و مراجع بزرگ همواره تحت نظارت مستقیم نهاد دین برگزار می شد، اکنون غالباً مستقل عمل می کند. به عبارتی دیگر تعداد زیاد و گستردگی زیاد مجالس عزاداری، موجب شده که علما و روحانیون برجسته نتوانند نظارت گذشته را بر این مجالس اعمال کنند و این خود عامل مهمی در ضعف منبر و وعظ به حساب می آید.

در این میان باید به تلاش های فردی قابل توجه اقلیتی از وعاظ توانا نیز که در جهت غنا بخشیدن فکری به مجالس عزاداری صورت می گیرد، اشاره کرد که به دلیل عدم وجود سازماندهی درست از سوی نهادهای دینی و نبود متولی مشخص به نتیجه و سامانی نمی رسد و در نهایت محدود به محافل خاصی می شود.

ازسوی دیگر می توان گفت: نوعی اشباع در ذائقه دینی مردم نسبت به الگوی دین داری رسمی و حکومتی که از طریق رسانه تبلیغ می شود؛ ایجاد شده است. ولی نیاز فطری مردم به شنیدن حرف دین و قرار گرفتن در فضایی مناسکی همچنان باقی است. همچنین رشد بی سابقه حضور سخنرانان غیر معمم و لباس شخصی که اغلب از اساتید دانشگاهی هستند در کنار مداحان و ذاکران با استقبال زیادی از سوی اقشار مختلف و حتی عامه مردم رو به رو شده، نیز از دیگر دلایل این رویداد است.

آنچه بعنوان علل عمده ایجاد جابجایی و تحول نقش واعظ و مداح در مجالس عزادرای تشخیص داده شده به این ترتیب می باشد:

فاصله گرفتن علمای بزرگ از مجالس عزاداری عمومی
کم بودن وعاظ توانا نسبت به تعداد مجالس (با توجه به رشد جمعیت و سرعت تغییر و تحولات فرهنگی و اجتماعی)
سپرده شدن منبرها بدست افراد کم سواد
بی اعتمادی مردم به وعاظ مذهبی بواسطه عملکرد بد برخی از آنها در صحنه های سیاسی و اجتماعی
کم رنگ شدن نقش منبر بعنوان رسانه سنتی شیعه
ایجاد الگوهای جدید دین داری به واسطه تحولات فرهنگی - اجتماعی
پیشرفت مداحی بعنوان یک مقوله تخصصی و قدرت آن در جذب جوانان
غلبه وجه عاطفی و احساسی به مناسبک عاشورا و انقطاع از پیوندهای تاریخی این مناسک
تضعیف موقعیت وعاظ مذهبی بواسطه پررنگ شدن حضور سخنرانان غیر معمم در مجالس عزاداری

شایان ذکر اینکه با شروع جنگ تحمیلی، فضای این مجالس در جهت پررنگ شدن نقش نوحه خوانی و مداحی مداحان با مضامین حماسی و شهادت طلبانه، تغییر پیدا کرد. غلبه چنین فضایی بر مجالس عزاداری و بروز سبک مداحی انقلابی و حماسی در این مقطع، زمینه بروز مداحی به سبک های جدید و متنوع تر را در دوره های بعدی محیا ساخت.

 با پایان یافتن جنگ اگر چه آرامش بر جامعه حاکم شد و از التهاب ها و هیجانات مربوط به دوران جنگ خبری نبود، ولی همچنان فضای عزاداری ها در جهت تقویت مداحی و غلبه احساس و عاطفه بر مجالس عمل می کرد و با گذر از این دوران و اجرای اصلاحات سراسری در تمامی شئون جامعه، تغییرات قابل توجهی در حوزه های فکری و اعتقادی و مذهبی نیز اتفاق افتاد که به تبع آن مجالس عزاداری نیز متأثر شدند. چنانچه مجالس عزاداری با محوریت مداحان به اصطلاح پاپ بر پا شد. طبعاً به موجب شرایط جدید، مداحان به موقعیتی دست یافتند که آنها را رکن اصلی مجالس عزاداری معرفی می کرد و وعاظ را به حاشیه می راند.

آن چه که امروز برای اکثر مردم اهمیت اساسی دارد، بیدار کردن احساس مذهبی رضایت بخشی است که در جریان شرکت در مناسک عاشورا به دست می آید. به عبارتی آنچه که اکنون به عنوان شکل غالب الگوی دین داری عامه، نمود پیدا کرده است، صورت بندی جدید دینی با تجلیات خاص عرفانی و فاصله گیری از عقلانیت دینی است. در واقع می توان گفت: در شرایط کنونی با تفویت دین داری احساسی و عاطفی بر دین داری روشن فکری و ایدئولوژیک مواجهیم که در آن مناسک صورت غالب دین را یافته اند و باورها و اعتقادات به حاشیه رانده شده اند و از این رو است که مداحان(نماد دین داری عاطفی) محور مناسک مذهبی شده اند و وعاظ (مراجع دینی) در حاشیه قرار گرفته اند.

به طور خلاصه می‌توان گفت:

اجرای نوع جدیدی از مناسک مذهبی عاشورا که با اهمیت یافتن مداح که جلوه هایی از دین داری عاطفی، سیال و غیر روشن فکری را می نمایاند در جامعه با اقبال بیشتری مواجه است.
حضور برجسته و غالب مداح در عزاداری های محرم موجب تغییر در سبک عزاداری سنتی و جانشینی شور مذهبی به جای طرح مباحث فکری و تحلیلی شده است.
متکی بودن محتوا و شخصاً سبک عزاداری عاشورا به الزامات حیات اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و اقتصادی عزاداران در اجرای سبک جدید آن مؤثر است.

منابع:

رحمانی، جبار، مناسک عزاداری و گفتمان کربلا در دین ورزی اقشا فرودست. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران 1386
مظاهری، محسن، جامعه شناسی آیین های سوگواری و هیأت های مذهبی در ایران. رسانه شیعه ، 1387

منبع: طنین یاس