آیا فساد اقتصادی و اداری "درد بی درمان" است؟

به گزارش گروه فضای مجازی «خبرگزاری دانشجو»، چندی پیش همایشی با موضوع مبارزه با فساد اداری در کشور برگزار شد. مرقومه رهبری و گلایه ایشان به عملکرد مسئولین در مقابله با فساد اداری پس از نامه معاون اول رئیس جمهوری و درخواست از ایشان صادر شد که به نظر می رسد این پیام برای آنها غیرمنتظره و پیش بینی نشده بود:

نفس اهتمام آقایان به امر مبارزه با فساد را تحسین می‌کنم، لکن این سمینار و امثال آن بناست چه معجزه‌ای بکند؟ مگر وضعیت برای شما مسئولان سه قوه روشن نیست؟ با توجه به شرایط مناسب و امیدبخشی که از لحاظ همدلی و هماهنگی و همفکری بین مسئولان امر وجود دارد، چرا اقدام قاطع و اساسی انجام نمی‌گیرد که نتیجه را همه بطور ملموس مشاهده کنند. توقع من از آقایان محترم این است که چه با سمینار و چه بدون آن، تصمیمات قاطع و عملی بدون هرگونه ملاحظه‌ای بگیرند و اجرا کنند. موفق باشید.

در همین رابطه باید تاکید کرد که نه فقط جایگاه و رتبه جهانی ایران درمقابله با فساد، بلکه آمارها و اخبار داخلی حکایتگر وضعیت نامناسبی در مبارزه با فساد اداری است. مسئله بسیار جدی و مهمی که به نظر می رسد باید برای درمان آن چاره اساسی و البته فوری اندیشید.

زمانی که سخن از مدیریت اسلامی می شود، شاید یکی از اولین سوالاتی که مطرح می شود این است که مقصر ناکارآمدی و ضعف سیستم اداره در کشور تا چه اندازه نبودن تئوری منبعث از دین است و تا چه اندازه ضعف در اجرا؟ این که رشوه و رانت در مدیریت کشور وجود دارد، به خاطر ضعف تئوریک است یا ...؟ اگر مقصر قسمتی از ناکارآمدی ها را متوجه مسئله اجرا بدانیم، حداقل دو کار برای رفع آن باید سامان داد: یکی هدایت توان پژوهشی کشور برای شناخت علل و نقاط ضعف در اجرا و دیگری در نظر گرفتن مکانیسم هایی برای تامین منابع انسانی شایسته برای پست های دولتی؛ چرا که افراد شایسته کمتر در معرض ابتلا به فساد هستند. در این خصوص، تلاش های صورت گرفته بیشتر بعد فرهنگی و نرم داشته و کمتر به حوزه طراحی نظامات اداری که خود جذب کننده افراد ذی صلاح و دفع کننده افراد غیرشایسته است، پرداخته شده که به نظر می رسد کافی نیست.

در کشورهای موفق در مقابله با فساد اداری ابزارهای مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است که از جمله آن می توان به فناوری های نوین و سیستم های کنترلی سخت (hard) و اجرای درست و دقیق سازمان های بوروکراتیک اشاره کرد. متاسفانه ساختارهای بوروکراتیک در کشور ما به بدترین شکل ممکن آن و به عبارت بهتر به غلط ترین شکل و به صورت مسئله زا اجرا می شود؛ در حالی که به نظر می رسد اگر این ابزار به درستی به کار گرفته شود می تواند یکی از ابزارهای پیشگیری از فساد شناخته شود.

حساسیت امر اداره بر امور اجتماعی در هر حکومتی این ضرورت را ایجاب می کند که در کنار تاکید بر ابعاد نرم و عقیدتی برای هدایت رفتار مسئولین در مسیر مطلوب، نظامات اداری به شکل دقیق و غیرقابل نفوذی موازی با سیستم های نرم به کار گرفته شود. در روایات مسئله حب ریاست و طلب کردن آن مذمت شده و آن را عامل هلاکت انسان معرفی کرده است:

امام رضا (ع): من طلب الرئاسة لنفسه هلک‌، فان‌ّ الرئاسة لا تصلح الاّ لاهلها. کسی که برای خود ریاست را بخواهد هلاک خواهد شد، چرا که ریاست جز برای اهلش صحیح نیست‌.
عن ابى الحسن (ع) انه ذکر رجلا فقال : انه یحب الرئاسه فقال: ما ذئبان ضاریان فى غنم قد تفرق رعاوها باضر فى دین المسلم من الرئاسه. از امام رضا (ع) روایت است که ایشان نام شخصى را برد و فرمود: او ریاست را دوست دارد. سپس فرمود: دو گرگ وحشى در گله گوسفندى که چوپان هایش از آن جدا شده اند پر ضررتر نیستند از ریاست در دین مسلمان.
قال رسول الله (ص): اَوَّلُ ما عُصِی بِهِ الله تَبارَکَ وَ تَعالی سِتُّ خِصالٍ: حُبُّ الدُّنیا وَ حُبُّ الرّیاسَة وَ حُبُّ الطَّعامِ وَ حُبُّ النِّساءِ وَ حُبُّ النُّومِ وَ حُبُّ الرّاحَة. رسول خدا (ص) فرمود: نخستین چیزهایی که موجب نافرمانی پروردگار گردید، شش خصلت بود: دنیا طلبی، ریاست طلبی، شکم پرستی، شهوت پرستی، علاقه به خواب و راحت طلبی.

آنچه قدر متیقن است عذاب اخروی برای آنانی است که بدون شایستگی بر منصب ریاست نشسته اند. اما آیا صرفاً با تاکید بر این دست روایات و اعلام آن به متقاضیان ریاست می توان اطمینان کافی داشت که افرادی که شایستگی کافی ندارند به خاطر عاقبت شان جلو نمی آیند؟

طرح اجمالی راهکار:

یکی از نکات بسیار مهم در حوزه بازطراحی و بازسازی نظام اداری کشور به منظور مقاوم سازی آن در حوزه فساد اداری، بحث بالا بردن ریسک پذیرش مسئولیت است. موضوعی که بدون شک ریشه در آموزه های دینی داشته و به تعبیر دکتر شریعت کشورهای موفق با تقدس زدایی آن را در نظامات خود به کار گرفته اند. پذیرش مسئولیت در سازمان ها و منصب های دولتی بایستی از ریسک و عوامل بازدارنده متناسب برخوردار باشد. وجود دافعه کافی باعث می شود تا افرادی که از شایستگی کافی برای برخوردار نیستند، به خاطر خطرات و هزینه های بالقوه و بالفعل پا عقب بکشند. در این میان به نظر نمی رسد تاکید صرف بر مفاهیمی مانند کار جهادی بتواند تضمین کافی برای رفتار اثربخش و کارآمد مدیران دولتی را به همراه داشته باشد. به نظر نگارنده یکی از رخنه های فساد اداری دردستگاه های دولتی، مسئله پایین بودن ریسک مدیریت در سازمان های دولتی است.

به نظر نگارنده درحال حاضر، نه با تشویق و حواله دادن افراد به حورالعین و سلسبیل و ثیاب سندس می توان به اصلاح مدیریتی کشور و مبارزه با فساد پرداخت و نه با ترساندن ایشان از سموم و زقوم و حمیم! ریاست و مدیریت امور اجتماعی در کشور به خودی خود دارای ریسک بالقوه است و اگر فردی شایستگی لازم رانداشته باشد محمل مساعدی است برای لغزش و انحراف و حتی سقوط. حساسیت پست های دولتی و اداره امور اجتماع آن قدر زیاد است که به حال خود رها نشود و در طراحی نظامات اداری به گونه ای عمل شود که کم ترین امکان و فرصت سودجویی و منفعت شخصی طلبی ایجاد شود. نظام پاداش و حقوق و برخورداری از مزایا نباید به گونه ای باشد که جذابیت و کشش مادی و دنیا طلبانه برای افراد برای رسیدن به پست دولتی را فراهم آورد. تقویت نظام کنترلی و رصد مستمر فعالیت ها و عملکرد مسئولین، احتمال سوء استفاده را کاهش خواهد داد. یکی دیگر از نظامات مهمی که باید در حوزه اداره امور اجتماعی ایجادشود، نظام بازخواست و ارزیابی است. باید هر مسئول و مدیری برای تصمیمات اشتباه اخذ شده مورد بازخواست و سوال قرارگیرد. نظام قضایی و تنبیه و مجازات برای مسئولین متخلف باید سریع، شدید و بدون هیچ ملاحظه یا تسامح و سیاسی کاری انجام شود. آنهایی که در امانت واگذار شده به ایشان خیانت می کنند و یا دست درازی به بیت المال می کنند، علاوه بر جرم سنگین و غیرقابل بخشش خیانت در امانت و دزدی از حقوق ملت، وجه حکومت را مخدوش می کنند. آیه شریفه 30 سوره احزاب وعده عذاب دو چندان به زنان پیغمبر داده در صورتی که به کار زشت آشکار اقدام کنند. شاید این نکته را بتوان از این آیه برداشت کرد که گناه آشکار افرادی که منتسب به پیامبر اسلام که نماد بارز حاکمیت نیز محسوب می شوند، هستند، جایگاه و تصویر ایشان در اجتماع را خدشه دار می کند. از این حیث کسانی که منتسب به حاکمیت هستند (که شامل همه مدیران و مسئولان دولتی هستند) اگر رفتاری کنند که تصویر و جایگاه حاکمیت را مخدوش کند، باید با شدت بیشتری با ایشان مقابله کرد.

حیطه اختیارات و قدرت مدیران باید مشخص شده و از اعمال نفوذ ایشان در سایر حوزه ها که معمولا به واسطه سیاسی کاری و یا در راستای خواسته های شخصی شان انجام می گیرد، باید جلوگیری شود. این مجموعه اقدامات سرفصل فعالیت هایی است که می تواند برای افزایش ریسک پذیرش مسئولیت و کاهش جذابیت پست های دولتی انجام شود. البته این موضوع نیازمند پژوهش مفصلی است که بررسی سیره حکومت امیرالمومنین در کاهش جذابیت پست های حکومتی و نظام بازخواست و کنترل ایشان در زمان حکومتشان و هم چنین بررسی روش های کشورهای موفق در زمینه مقابله با فساد، می تواند به عنوان سرفصل های پژوهش در نظر گرفته شود.

منبع: دانا