تفاوت حکم برائت، قرار منع تعقیب و حکم معافیت از کیفر؟

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجو، ساسان سوری، در روند دادرسی کیفری، واکنش سیستم قضایی به اتهام‌های مطروحه همواره یکسان نیست، گاه پرونده اصلاً وارد مرحله محاکمه نمی‌شود، گاه متهم تبرئه می‌گردد و گاه بدون تبرئه، از مجازات معاف می‌شود. 
سه مفهوم کلیدی «قرار منع تعقیب»، «حکم برائت» و «حکم معافیت از کیفر» بیانگر این رویکرد‌های متفاوت‌اند که در این گزارش به آن پرداخته‌ایم. 
سیستم عدالت کیفری برای پاسخگویی به جرائم، مراحل مشخصی را طی می‌کند، کشف جرم، تعقیب، تحقیق، محاکمه و اجرای حکم، اما در تمام این مراحل ممکن است به دلایلی خاص، مسیر رسیدگی به‌طور کامل طی نشود یا به صدور حکم مجازات ختم نگردد، به همین دلیل، قانون‌گذار ابزار‌های مختلفی را برای پاسخ دادن به وضعیت‌های گوناگون در نظر گرفته است. 
سه نهاد اصلی در این مسیر که گاه با هم اشتباه گرفته می‌شوند عبارت‌اند از
قرار منع تعقیب: تصمیم دادسرا مبنی بر نداشتن دلایل کافی برای شروع یا ادامه تعقیب 
حکم برائت: رأی دادگاه مبنی بر بی‌گناهی متهم پس از رسیدگی
حکم معافیت از کیفر: رأی دادگاه مبنی بر مجرم بودن فرد، ولی عدم اجرای مجازات به دلایلی خاص
در ادامه، هریک از این مفاهیم به‌طور دقیق تحلیل می‌شود تا تفاوت‌ها و کارکردهایشان روشن گردد.

قرار منع تعقیب، سد ابتدایی در مسیر ورود به دادگاه

قرار منع تعقیب، یکی از تصمیمات دادسرا (دادستان یا بازپرس) است که قبل از ورود پرونده به دادگاه صادر می‌شود، این قرار زمانی صادر می‌شود که دلایل و مستندات کافی برای انتساب جرم به فرد مظنون وجود نداشته باشد یا اصلاً تحقق جرم احراز نشود. 
بر اساس ماده ۸۰ قانون آیین دادرسی کیفری، در صورتی که بازپرس پس از انجام تحقیقات، عقیده به عدم کفایت دلیل یا انتفای جرم داشته باشد، قرار منع تعقیب صادر می‌کند.
همچنین طبق ماده ۲۶۵قانون آیین دادرسی کیفری، هرگاه دادستان، ارتکاب جرم را احراز نکند یا دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم نباشد، قرار منع تعقیب صادر می‌نماید.

مرجع صادرکننده: فقط دادسرا (دادستان یا بازپرس
مرحله صدور: قبل از ارسال پرونده به دادگاه
قابلیت اعتراض: قابل اعتراض در دادگاه عمومی جزایی ظرف ده روز از ابلاغ 
مفهوم قضایی: نه به معنای بی‌گناهی مطلق، بلکه به معنای نبود دلایل کافی برای تعقیب
مثال عملی: اگر شاکی شکایت سرقت مطرح کند ولی هیچ‌گونه دلیل و شاهدی ارائه ندهد و دوربین یا سندی هم موجود نباشد، دادسرا قرار منع تعقیب متهم را صادر می‌کند.
قرار منع تعقیب یک تصمیم اداری-قضایی است و نه رأی قضایی، لذا اگر در آینده دلایل جدیدی کشف شود (مثل شهادت تازه یا فیلم دوربین)، پرونده می‌تواند مجدداً باز شود. 

حکم برائت، اعلام رسمی بی‌گناهی پس از محاکمه

برخلاف قرار منع تعقیب که در مرحله پیش از دادرسی صادر می‌شود، حکم برائت تنها در دادگاه و پس از رسیدگی کامل به پرونده صادر می‌شود. 
برائت به این معناست که دادگاه پس از بررسی شکایت، دفاعیات، ادله، شهود و مستندات، به این نتیجه رسیده که متهم مرتکب جرم نشده یا اتهام منتسب به او اثبات نشده است. 
بر اساس اصل ۳۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل بر برائت است و هیچ‌کس از نظر قانون مجرم شناخته نمی‌شود، مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح اثبات گردد.
همچنین ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری بیان می‌دارد، اصل، برائت است و هیچ‌کس را نمی‌توان مجرم شناخت، مگر آن‌که جرم وی مطابق قانون در دادگاه صالح اثبات شود.
مرجع صادرکننده: فقط دادگاه
مرحله صدور: پس از محاکمه و بررسی همه‌جانبه پرونده
قابلیت اعتراض: توسط شاکی خصوصی یا دادستان در دادگاه تجدیدنظر قابل اعتراض است
مفهوم قضایی: اعلام رسمی و قطعی بی‌گناهی متهم نسبت به اتهام وارده
مثال عملی: در یک پرونده ضرب‌وجرح، اگر شاکی مدرک قابل اثبات نداشته باشد و شاهدان نیز خلاف او شهادت دهند، دادگاه ممکن است متهم را «تبرئه» و حکم برائت صادر کند.

حکم برائت بر خلاف قرار منع تعقیب، از اعتبار امر مختومه برخوردار است و همان موضوع را نمی‌توان دوباره برای همان شخص مطرح کرد، مگر با دلایل جدید یا کشف خلاف.
 

مجرم هست، اما مجازات نمی‌شود

در برخی موارد، هرچند دادگاه وقوع جرم و ارتکاب آن توسط متهم را احراز می‌کند، اما بنا به شرایطی مانند تخفیف شدید، ندامت متهم، گذشت شاکی و فقدان سابقه، متهم را از مجازات معاف می‌سازد، این وضعیت در قالب حکم معافیت از کیفر صادر می‌شود و نوعی «عدم اعمال مجازات» است نه بی‌گناهی.
ماده ۳۷ قانون مجازات اسلامی، دادگاه می‌تواند در جرایم تعزیری، با توجه به وضعیت متهم و شرایط وقوع جرم، حکم به تخفیف یا معافیت از کیفر بدهد.
همچنین ماده ۳۸ قانون مجازات، در جرایم تعزیری درجه هفت و هشت، چنانچه متهم فاقد سابقه کیفری مؤثر باشد و گذشت شاکی خصوصی حاصل شده باشد، دادگاه می‌تواند حکم به معافیت از کیفر صادر کند. 
مرجع صادرکننده: فقط دادگاه
مرحله صدور: پس از احراز مجرمیت و بررسی شرایط تخفیف
قابلیت اعتراض: قابل اعتراض از سوی شاکی یا دادستان
مفهوم قضایی: فرد مجرم است، اما شرایط خاصی موجب معافیت او از تحمل مجازات شده است
مثال عملی: فردی که برای اولین بار مرتکب توهین شده و شاکی گذشت کرده است، ممکن است توسط دادگاه از مجازات معاف شود، اما همچنان مجرم شناخته شده است.
حکم معافیت از کیفر بر خلاف برائت، به معنای اثبات مجرمیت است، در نتیجه، آثار تبعی جرم (مثل منع اشتغال در برخی مشاغل) ممکن است باقی بماند، مگر آن‌که قانوناً بخشوده شود.

مرز دقیق مفاهیم برای صیانت از عدالت کیفری

قرار منع تعقیب، یک تصمیم مقدماتی و اداری-قضایی است که توسط دادسرا صادر می‌شود و ناظر به عدم کفایت دلیل یا عدم وقوع جرم است.
حکم برائت، نتیجه رسیدگی کامل در دادگاه است که بر اساس اصل برائت و در نبود ادله کافی علیه متهم صادر می‌شود.
حکم معافیت از کیفر، در شرایطی که جرم اثبات شده، اما زمینه‌های تخفیف کامل فراهم است، صادر می‌شود و متهم از مجازات رهایی می‌یابد، نه از جرم.
شناخت صحیح این مفاهیم برای دانشجویان حقوق، وکلای دادگستری، قضات، ضابطان و حتی شهروندان عادی، ضرورتی بنیادین برای درک کارکرد نظام عدالت کیفری و دفاع از حقوق متهم و شاکی است.