ورزش زورخانه‌اي و فراز و نشيب‌هاي آن در طول تاريخ

گروه ورزشي «خبرگزاري دانشجو»؛ ورزش در تاريخ ايران همواره جايگاه خاصي داشته است و نمود آن را مي توان در آثار تاريخي و اشعار شاعران به خوبي ديد.

يكي از ورزش هايي كه از دوران باستان در ايران وجود داشته است، ورزش زورخانه اي بوده است كه البته اين ورزش طى تاریخ، با نام، جایگاه و اسبابی متفاوت ديده شده است.

بر ورزش باستانی ایران عمری دراز گذشته و اين ورزش ايراني در طول تاريخ با فراز و نشيب هاي گوناگوني رو به رو شده است.

ورزش باستاني مانند همه سنت های باستانی، اصل و منشاء آن در غبار تاریخ گم شده است و امروز اگر می کوشیم اصل آن را بازیابیم، این کوشش تنها بر نشانه هايی استوار است که اینجا و آنجا به چشم می خورد.

اولين چيزي كه از ورزش باستاني در ذهن‌ها نمايان مي شود، زورخانه است و صداي زنگ و مرشد. زورخانه ها همیشه با پلکانی طولانی از زیرزمین به سطح خیابان می رسند و همه زورخانه ها که به آيین كهن ايراني ساخته شده اند، در زیر زمین قرار دارند و معمولاً در زیر بناهای دیگر، این زورخانه های کهن نوری اندک دارند.

در آيين پهلواني مراتب جاي خود را دارد و احترام به بزرگان و پيشكسوتان از مرام و مسلك و ادب پهلوان به حساب مي آيد؛ مراتبی که در زورخانه ها وجود دارد، عبارت است از کهنه سوار، مرشد، پیشکسوت، صاحب زنگ، صاحب تاج و نوچه.

رسم ديگر زورخانه، زنگ زدن است كه آن زنگی است که با زنجیری بر سردم زورخانه آویزان است و مرشد به هنگام ورود پهلوانان بزرگ آن را به صدا در می آورد تا همگان از ورود ایشان آگاه شوند و اشعارى مناسب و حماسی در مدح میهن دوستى و یا اولیاالله می سراید و اين نشان از احترام به پيشكسوت در ورزش باستاني است و اين درست همان نقطه مجهول امروز ورزش كشور ماست.
 
در آداب زورخانه، چون پهلوانی به مقام استادى می رسید و کمال تن و روان می یافت از طرف پیشوایان طریقت به این افتخار دست می یافت که تاج فقر بر سر نهد.

در پی  سلسله ارتباط ها ميان ورزش زورخانه اي و آيين مهر، می توان گمان برد که در معابد مهری اروپايی نیز آيین هايی شبیه به ورزش های زورخانه ای بجای آورده می شده است و مي توان با در نظر گرفتن مطالعه تطبیقی آيین مهر و زورخانه و ارتباط زورخانه با جوانمردی، گمان برد که زورخانه ها باید در ایران قدمتی بسیار داشته باشند و اصل آنها اقلاً به دوره اشکانیان برسد.

در اين دوران، ورزش و انجام حرکات پهلوانی جز فعالیت های اصلی روزمره ایرانیان محسوب مي شده است و جامعه آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکارانی قائل می شد که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که در اختیار داشتند، شکرگزار بوده اند.

پهلوانان درصورت نیاز از خانواده و سرزمین خود در برابر دشمنان دفاع می کردند و این پهلوانان با تشویق زايد الوصف همگان برای ورزش، قهرمانی و قدرت خود روبرو می شدند و طبق آموزش مذهبی ایرانیان باستان، مردان زورخانه در نیایش خود ابتدا زیبایی بهشت را می ستودند و سپس قدرت بدنی و فکری خود را از خداوند خواستار می شدند.

آنها اعتقاد راسخ به بدن سالم و نیرومند داشتند و ایرانیان باستان به فعالیت های ورزشی خود که بر الگوی سلاح های جنگی شان تأثیر گذاربوده است، روح معنوی می دادند.

در آغاز دوره ساسانیان جوانان در محل هایی مخصوص، زیر نظر پهلوانان و با استناد به اشعار تاریخی شاهنامه فردوسی، آموزش ورزشی و پهلوانی می دیدند؛ چرا كه در تاریخ اساطیرى و پهلوانى ایران، رستم پهلوان پهلوانان، خود یکى از مربیان بوده است و کاووس شاه سیاوش را جهت تربیت به رستم مى سپارد واوفنون مختلف ورزشى و دلاورى و راستى را به او مى آموزد.

از زماني كه که جمعی از جوانان کشور به آموختن ورزش های جدید پرداختند تاريخي نو در ورزش ايران رقم خورد و  ورزش جدید توام با فرهنگ جدید در کشور ایران شیوع یافت و بالطبع هر جدیدی قدیم را تخطئه می کند و جوانانی که برای سفر به اروپا رفته بودند و با ورزش های غربی آشنا شدند، با مشاهده امکنه و آلات و اسباب ورزش جدید در خارج از ایران و مقایسه آن با زورخانه های قدیمی، ساز مخالفت با اين رشته ورزشي زدند و به کلی قلم نسخ بر ورزش باستانی کشیده شد و ورود به زورخانه و اختلاط با اهل آن را صحیح نمی شمردند.

اين اتفاقات در حالي رخ داد كه هنوز زورخانه های سرخانه که رجال قبل گذشته و پدران همین جوانان ساخته بودند از بین نرفته بود و مسلم است که ورزشکاران قدیم نیز ورزش جدید را به همین چشم می دیدند و به حساب نمی آوردند.

همین امور باعث شد که ورزش باستانی در اواخر قرن سیزده رونق سابق خود را از دست داد و وارد جاده انحطاط شد.

البته پدیده غرب زدگی و خودباختگی فرهنگی در آن زمان خاص ایران نبود و کلیه ممالک اسلامی و دیگر کشورهای قاره آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین را نیز در بر داشت؛ این روند در خصوص ورزش های سنتی دیگر کشورها نیز طي شد و در اكثر كشور ها ورزش هاي سنتي در انزوا فرو رفت.

اين زوال و انزوا مدت زيادي به طول نيانجاميد و جشن هزاره حکیم فردوسی طوسی در سال 1313 که به همت انجمن مفاخر برگزار شد، موجب شد که در تمامی ولایت یا استان ها ورزش باستانی جزو مراسم و جشن ها قرار گیرد و  ورزش باستانی به جهت داشتن دو عنصر آمیختگی با مذهب، عرفان اسلامی و فتوت و همچنین برگرفتن از اشعار حماسی حکیم ابوالقاسم فردوسی و روحیه دلاوری و پهلوانی، مجدداً با تشکیل انجمن ملی تربیت بدنی و پیشاهنگی از آن سال به بعد  مورد توجه واقع شد. 

از آن زمان تا سر حد امکان وسایل ورزشی جدیدی مانند وزنه، فنر، دمبل و هالتر که در زورخانه ها هم قابل استفاده بود به زورخانه ها انتقال یافت و شعارهايي همچون، «عقل سالم در بدن سالم » و نيز نرمش جز ورزش های قدیم معمول شد و نام زورخانه به باشگاه و ورزشگاه تغییر داده شد.

بعد از شهریور 1320 قدم هاي زيادي براي احياي اين ورزش برداشته شد و اين اقدامات موجب تجدید حیات ورزش باستانی شد؛ اجرای برنامه ورزش باستانی در رادیو تهران بود که ورزشکاران زورخانه را جانی تازه داد و مطابق آن اداره تربیت بدنی شروع به اصلاح وضع داخلی زورخانه ها نمود. 

از آن پس در ولایات اكثر زورخانه ها به ثبت رسمی رسید و امتیاز آن به یکی از پیش کسوتان یا پهلوانان داده شد و به هميمن منظور انتخاب پهلوان پایتخت که مدت زماني بود متوقف شده بود، دوباره آغاز شد و بازوبند پهلوانی بار ديگر احترام از دست رفته خود را باز يافت.

احداث زورخانه های عمومی و ویژه كه مربوط به نهاد و ارگان ها بود، توسعه يافت که در اين ميان می توان به احداث زورخانه بانک ملی و زورخانه شعبان جعفری معروف به شعبان بی مخ (شهید فهمیده فعلی) اشاره کرد و این دو زورخانه میزبان بسیاری از هیئت های عالی رتبه کشورها و رجال سیاسی شد.

پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران و سقوط رژيم طاغوت اين ورزش در كشور بار ديگر دچار افت و انزوا شد كه برگزاری مراسم جشن های چهارم آبان و سردمداری این حرکت به وسيله شعبان جعفری تأثیر نامطلوبی بر ذهن بسیاری از انقلابیون که بر مسند مدیریت کشور و دستگاه های فرهنگی قرار داشتند، برجای گذاشت که اين امر مانعی بر توجه مطلوب بر این ورزش سنتی و حمایت جدی از گسترش آن به همراه داشت.

از سوی دیگر رشد و گسترش ورزش های رسانه ای و ورزش های موجود در برنامه های بازی های آسیایی و المپیک و مسابقات بین المللی و نبود یک ساختار بین المللی بر ورزش باستانی از دلایل اصلی افت ورزش باستانی در مقایسه با پیشرفت سایر ورزش ها در کشور بوده است.

اگرچه امروز ورزش باستانی دارای رونق کم‌تری است، ولی هنوز هم برای کسانی که در گودهای زورخانه پیر شده‌اند خاطره‌انگیز است.

امروزه در تهران ۵۰ زورخانه برقرار است كه علاوه بر تمرين ورزشكاران جايگاهي است براي گلريزان و كمك به نيازمندان كه خوشبختانه اين آيين قديمي بار ديگر به اين ورزش بازگشت.

در طول سال هاي اخير اين ورزش به ورزشي جهاني تبديل شده است و علاقه مندان زيادي را در جاي جاي جهان به سمت خود كشيده است.