فرهنگستان علوم اسلامي قم-بخش دوم

گروه علمي «خبرگزاري دانشجو»، سوده هرمزان؛ در قسمت قبل به بيان اين موضوع پرداختيم كه نگاه فرهنگستان به غرب و مدرنيته چيست و چه گونه اين نگاه مدخل ورود فرهنگستان به لزوم توليد علم ديني واقع شده است. در اين شماره به شرح و تفصيل بيشتر اين موضوع و نگاه فرهنگستان در ابعاد هستي شناختي و معرفت شناختي خواهيم پرداخت.

 

 
همانطور که در نوشتار قبل سعی کردیم توضیح دهیم، از منظر فرهنگستان در غرب مدرن، جهان بینی، ایدئولوژی، ساختارهای اجتماعی، نیازها، علم پاسخ دهنده به نیازها، تکنولوژی حاصل از علم، نهادهای تولید کننده علم و فرهنگ و... همه و همه در یک منظومه متناسب با یکدیگر شکل گرفته اند.

 

دعوي فرهنگستان این است که اگر ما نیز در جامعه اسلامی خودمان خواستار تحقق جهان بینی و ایدئولوژی الهی هستیم، چاره ای نداریم جز آن که نرم افزارها و سخت افزارهای متناسب با آن را تولید کنیم. یعنی باید بتوانیم مفاهیم کاربردی و مفاهیم اجرایی را مستند به مفاهیم دینی کنیم و بر اساس آن ها نظامات اجتماعی و سیاسی کلان را طرح ریزی نماييم نه این که الگوهای کلان را از غرب بگیریم و نقش دین را محدود به پاسخگویی های فقهی در مسائل جزئی کنیم.

 

در واقع دین نباید صرفا پاسخگوی مسائلی باشد که مدرنیته در جامعه ما ایجاد کرده است. این یک برخورد انفعالی است بلکه دین باید خود طرح کننده سوال و بسترساز احکام و هنجارهای خود باشد. مثلا ما ساختارهای کلان اقتصادی خود، مثل بانک، بیمه و... را از غرب می گیریم و بعد کار عالم دینی صرفا محدود به این می شود که تشخیص دهد این ساختارها تعارض جدی با احکام دینی نداشته باشند و اگر تعارض دارند، این تعارض ها را در سطوح روبنایی رفع کند مثلا برای حل مشکل ربا در بانک داری چاره اندیشی کند. از نگاه فرهنگستان تعارض نداشتن به معنای هماهنگی نیست. بنابراین این گونه رويكرد به دين يك برداشت حد اقلی از دین است و صحیح نیست.

همانگونه که پیداست اهالی فرهنگستان به نقش حداکثری دین در تمام حوزه های فردی و اجتماعی قائل اند و در این راستا تا جایی پیش می روند که معتقدند کلیه علوم و فنون، از جمله علوم پایه، علوم کاربردی، علوم محض، فناوری ها و تکنولوژی ها به سکولار و دینی تقسیم می شوند و ما اگر خواستار جامعه ای اسلامی هستیم باید در تمامی این حوزه ها تولیدات دینی داشته باشیم.

ولایت الهی و ولایت شیطان

در نگاه فرهنگستان دو جریان اصلی در عالم وجود دارد: جریان حق و جریان باطل و همه چیز ذیل یکی از این دو جریان قرار می گیرد. بنابراین هیچ چیز در جهان ما بی طرف نیست (حتی علم تجربی).هر عمل، اراده یا فهمی، یا تحت ولایت الهی است و یا تحت ولایت شیطان.

 

پذیرش دین در واقع قرار گرفتن تحت ولایت الهی و پذیرفتن اراده خداوند است. پذیرفتن ولایت حق یا باطل، در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی ما تاثیر می گذارد. به تمام اعمال و افکار ما جهت می دهد و آن را در راستای خیر یا شر قرار می دهد. بنابراین هیچ عملی از حوزه دین خارج نیست. تحت ولایت الهی، همه اعمال شخص، از غذا خوردن و خوابیدن تا معامله و تحصیل و حتی حکومت داری و قانون گذاری باید دینی انجام شود.

با توجه به بخش قبلی بحث، واضح است که منظور از «عمل دینی»، صرف رعایت ظواهر یا داشتن نیت درست نیست. یک عمل دینی نه تنها باید با اراده ای الهی محقق شود، بلکه باید بر مبنای روشی صورت گیرد که حجیت دینی داشته باشد. یعنی هر عملی باید بر مبنایی صورت گیرد که مستند به دین باشد و روش این استناد هم باید تعریف شده باشد. که در این صورت آن عمل عبادت است و اگر این طور نباشد، آن فعل طغیان در برابر اراده ی الهی است.

از این جا مشخص می شود که چرا از منظر فرهنگستان مدرنیته اقامه کفر است؛ زیرا مدرنیته در راستای ولایت شیطان و با اراده ی باطل شکل گرفته است. و هرچه تحت ولایت باطل باشد، کفر است.

تقدم اراده بر علم

علم هم از این قائده مستثنی نیست. هر فهمی متصف به وصف حق و باطل است، پیش از آن که متصف به وصف صدق و کذب شود. اگر در راستای اراده الهی و تحت ولایت او با روشی مستند به دین، مشغول به عمل فهمیدن شدیم، آن فهم عبادت است و اگر غیر از این بود، فهم ظلمانی و جاهلانه خواهد بود.

بنابراین برخلاف نظر فلاسفه اسلامی که فهم را کشف واقع می دانستند، اهل فرهنگستان اراده را مقدم بر فهم می دانند. یعنی فهم صرفا یک انفعال در برابر واقعیت نیست بلکه فعلی است بر اساس اراده مدرک.
 

«این که محور اراده انسان بندگی خدا باشد، یا پرستش شیطان، پیامدهای ادراکی متفاوتی دارد. پس محور اراده انسان بر نوع فهم او از جهان موثر است، یعنی انسان بر حسب این که چگونه زیستنی برگزیند، عالم را از منظری خاص و متناسب با آن می بیند.»

البته ما نمی توانیم عالم را هرگونه که اراده می کنیم بفهمیم. تاثیر اراده ما در نوع فهممان، مطلق نیست.

درباره این نظر جای بحث بسیار است اما نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که شاید یکی از عواملی که در شکل گیری این نوع نگاه معرفت شناسانه در فرهنگستان دخیل بوده است، همان احساس نیاز به تولید علوم دینی در همه حوزه ها و زمینه ها بوده است.

 

در واقع اگر ما به این نتیجه برسیم که علم تجربی مدرن که محصولش تکنولوژی غرب است، در جهتی نادرست حرکت کرده و ما باید به عنوان جایگزین علم تجربی اسلامی تولید کنیم؛ باید تا حدی این تبعات معرفت شناسانه را هم بپذیریم. چنانکه آن دسته از اندیشمندان اسلامی که بر مبنای فلسفه اسلامی، راجع به علم، قائل به تئوری کاشفیت از واقع هستند؛ در ماهیت و ذات علم مدرن بما هو علم، تشکیک نمی کنند. بلکه بیشتر نقدهایی به مبدأ، غایت، کاربرد و جایگاه آن دارند.

علم دینی

بنابراین گفته ها نتيجه مي گيريم علم ديني از منظر فرهنگستان اولا باید در راستای ولایت الهی شکل بگیرد. یعنی باید بتوان به طور روشمند، نسبت آن را با دین (وحی = کتاب و سنت) معلوم کرد که البته این امر به معنای نقلی شدن همه علوم نیست. بلکه روش هر علمی باید به تایید نقل برسد. همچنین عالم دینی باید تمام دستگاه های معرفتی (عقل، شهود، حس و...) را ذیل وحی و ولایت انبیا تعریف کند، نه در عرض آن؛ چرا که وحی نسبت به سایر منطق های معرفتی ولایت دارد.

ثانیا باید برای جامعه اسلامی کارامد باشد و بتواند ابزار تصرف در جامعه و تغییر و بهبود آن را به عالم بدهد. یعنی بتواند نیازهای واقعی جامعه مسلمین را ارضا کند. از آن جایی که این نیازها، ذاتا با نیازهای جامعه مدرن متفاوت است، علمی که باید پاسخگوی به آن ها باشد نیز متفاوت خواهد بود. بنابراین علم دینی ذاتی متفاوت با علم مدرن خواهد داشت.