روشنفكري ديني و تافته جدا بافته‌اي به نام علم

گروه علمي «خبرگزاري دانشجو»، زهرا نايبي*؛ در ادامه بحث رابطه علم و دین در این قسمت بعد از بررسی نگاه علامه طباطبایی و شهید مطهری در تببین رابطه علم و دین در قسمت قبل، به بررسی دیدگاه روشنفکری دینی در باب نسبت علم و دین می پردازیم.

روشنفکری و روشنفکری دینی از جمله مفاهیمی است که می توان معانی متعدد و بعضا متضادی را برای آن در نظر گرفت. چنانچه مقام معظم رهبری در تعریفي جامع و کامل روشنفکری را چنین توصیف می کنند: «روشنفکر، یعنی آن کسی که جریان های زندگی را می شناسد، واقعیت های موجود در محیط سیاسی کشورش را می شناسد، دشمن ها را می شناسد، بینش و دید عمومی در مسائل اجتماعی و مسائل اساسی جهان دارد.»

 

برخی نیز روشنفکری دینی را متشکل از تفکر برخی طلاب و فضلای حوزه علمیه قم؛ مانند شهید مطهری، شهید بهشتی و ... می دانند که علاوه بر اینکه از علوم جدید بهره ای داشتند، خود را به شدت به دین و شریعت متعبد می دانستند و اسلام را بر اساس کتاب الهی و سنت تفسیر می کردند.

اما مراد از روشنفکری دینی در این یادداشت، جریانی است که اگرچه ریشه های فکری آن را می توان تا دوره های قبل از مشروطه نیز پیگیری کرد، اما دیدگاه های برخی از معاصران آن، در ماهنامه کیهان فرهنگی و پس از مدتی در ماهنامه کیان متبلور است. افراد این گروه اگرچه آموزه های دینی را پذیرفته اند و تحت تاثیر مدرنیته و تفکر تجددی قرار گرفته اند، اکثر آنان حالتی گزینشی با مبانی فکری فلسفی غرب یا روش شناسی آنان دارند و در قالبی ترکیبی خواسته اند آن را در ایران به اجرا درآورند.

 

ایشان با پشتوانه پوزیتیویسم و تجربه گرایی، به تحلیل مفاهیم دینی مبادرت می ورزند و اعتقاد راسخی به اجتهاد فقه سنتی ندارند. مبنای آن ها در سیاست، جدایی نهاد دین از نهاد سیاست است و سکولاریسم را تلقی به قبول کرده اند. این گروه اگرچه خود را متعبد به دین می دانند اما برداشتی متافیزیکی از شریعت ندارند و به زعم خود، قصد دارند دین قدسی بماند و سیاست زمینی.

 

آن ها خود را مدافع دین می پندارند و دینی را به جامعه عرضه می کنند که خود را به مسائل جامعه آلوده نکند. دین مورد قبول آن ها در پی جکومت داری نیست. در حوزه مسائل اجتماعی، به اندیشه های لیبرالیسم، بخصوص در حوزه آزادی و کثرت گرایی فرهنگی تمایل دارند و تلاش می کنند با نگاه گزینشی براساس سنت فکری هیوم و کانت، مسئله «هست»، «باید»، «اخلاق» و «علم» را از همدیگر جدا کنند.

در حوزه معرفتی، ایشان معتقدند که علم مدرن فرزند مدرنیته و تمدن مدرن غرب است، اما این فرزند، با دیگر فرزندان مدرنیته تفاوت اساسی دارد. این فرزند بلافاصله پس از تولد، دامن مادر خود را رها می کند و عیسی وار سایه رسالتش را بر سر همه اقوام خودی و بیگانه می افکند... علم جدید جهان شمول، بی وطن و حصار شکن است که با همه می سازد و در حبس هیچ کس نمی ماند.از نگاه آنان عقل به عنوان یک روش اصالت می یابد و در کنار مفهوم عقلانیت، ترقی و تکامل دانش و معرفت را به عنوان رکنی دیگر از مدرنیته ارج می نهند. افراد این گروه، نگاه معرفت شناسانه به متن دین می افکنند و مدعی می شوند که فهم از دین رو به تکامل است؛ چرا که معرفت دینی مثل هر معرفت دیگر، محصول کاوش و تأمل بشر است و همواره آمیخته ای است از ظن ها، یقین ها و حتی باطل ها که تحول و تکامل این مجموعه است که جای انکار ندارد.

به طور کلی آنان با هر شکل از ایدئولوژی اسلامی مخالفت می کنند و آن را مانع اصلی رشد دانش دینی می دانند. رویکرد کانتی ـ پوپری برخی از آنان به دین، در مرحله نخست، دین را به عنوان ماهیتی ابطال ناپذیر و موضوعی مربوط به ایمان که از بین الاذهانی بودن و عقلانیت عام فاصله دارد، در قلمرو متافیزیک جای می دهند، اما در مرحله دوم، جدایی میان حقیقت دینی و فهم انسانی از دین ایجاد می کنند، در حالی که گوهر وحیانی و حقیقت دینی مورد پذیرش آنان قرار می گیرد، ولی فهم انسانی از دین را تفسیر مفسران مختلف از کلام قدسی می دانند و در خصوص فهم از شریعت معتقدند، آنکه عوض می شود، فهم آدمیان از شریعت است و آن که ثابت می ماند، خود شریعت است.

مهندس بازرگان، دکتر شریعتی و عبدالکریم سروش را می توان به عنوان سه تن از اعضای شاخص جریان روشنفکری دینی تجدد خواه معرفی کرد که ان شاء الله در مطالب بعدی به اندیشه های این افراد به طور خاص خواهیم پرداخت.

منابع:

روشنفکری دینی و روشنفکران متجدد/عبدالحسین فرد/پگاه حوزه/ شماره 202
شاخص های روشنفکری دینی/مسعود پورفرد/پگاه حوزه/ شماره 202
کالبدشکافی روشنفکری در ایران/نجفعلی غلامی/پگاه حوزه/ شماره 202