روش علامه طباطبايي و شهيد مطهري در تبيين رابطه علم و دين

گروه علمي «خبرگزاري دانشجو»- ام زينب مقداد؛ در ادامه بحث رابطه علم و دين به بررسي ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري نگاهي خواهيم داشت، اما پيش از آغاز بحث لازم است چند نكته توضيح داده شود. نگاه كساني مانند علامه جوادي آملي، علامه مصباح يزدي و چهره هاي جوانتري مانند دكتر خسروپناه در سلسله مباحث جريان شناسي توليد علم در ايران كه در همين سرويس پيگيري مي شود، بيان مي گردد، لذا براي خودداري از تكرار، نگاه اين متفكران را در اين يادداشت نخواهيم داشت و جريان روشنفكري ديني را در شماره بعد به صورت مفصل بررسي خواهيم كرد.

متفكراني چون علامه طباطبايي، علامه جعفري، حضرت امام خميني، علامه جوادي آملي، علامه مصباح و شهيد مطهري، هر يك با وجود اشتراك در كليات بحث، از منظرگاه هاي متفاوت به ارائه نظر پيرامون رابطه علم و دين و عقل و وحي پرداخته اند كه اين موضوع علاوه بر تفاوت هاي شخصي هر يك از اين ها، تحت تأثير تفاوت در مسائل مطرح در هر دوره زماني نيز بوده است.

بازخواني نگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري در اين خصوص اگر با تحشيه و موشكافي بخواهد مطرح شود، حتي به حجم يك يا چند جلد كتاب هم مي تواند برسد، لذا ما در اين يادداشت كوتاه صرفاً خطوط كلي بحث را مطرح خواهيم كرد و با معرفي منابع بيشتر، مطالعه دقيقتر موضوع را بر عهده علاقه خواننده خواهيم گذاشت.

نظرگاه علامه طباطبايي

علامه طباطبايي و شاگرد خلفش شهيد مطهري، درخور شرايط جامعه آن روز خويش سنت خاصي را بنيان نهادند و آن پاسخگويي به شبهات ديني و ايراد دفاع عقلاني از دين بود. در اين بين علامه بيشتر بر روي مباحث معرفت شناختي دين متمركز شده بودند و تبيين رابطه علم و دين نيز از جمله  تلاش هاي وي است.

پيشتر گفته بوديم يكي از حوزه هاي تعارض و تضاد بين علم و دين، تعارض در بين نظريه هاي علمي با اعتقادات ديني است. يكي از مسائل پيش روي دين در زمان علامه طرح و برجسته شدن برخي نظريات به اصطلاح علمي بود كه اعتقادات ديني را به چالش مي كشيد و به آن ها بر چسب خرافه مي زد.

 

علامه در اين راستا با اتخاذ رويكردي رئاليستي(1) به احتجاج عقلايي در برابر اين شبهات مي پرداخت؛ به عنوان مثال در مقابل نظريه داروين كه چالش برانگيزترين نظريه در مسيحيت و اسلام است، اولاً به نقد نظريه بي شاهد و حجت داروين پرداختند و سپس استدلال هايي براي پذيرش برخي قسمت ها و رد برخي قسمت هاي ديگر آن آوردند؛ البته همين موضوع باعث شده است كه متأسفانه برخي علامه را به رد نظريات ديني و انكار آن متهم كنند! در حالي كه تمام احتجاج علامه اين بود كه آخر داروين از كجا توانسته ثابت كند كه زمين ابتدا قسمتي از خورشيد بوده كه بعد از آن جدا شده و ... كه شما اين نظريه را به عنوان يك گزاره علمي در مقابل دين قرار مي دهيد(2).

اما كار تبيين علامه وجه ديگري هم علاوه بر اين روش - پاسخگويي به شبهات مطرح شده در مقابل دين -داشت و آن تفسير جايگاه عقل در دين و رابطه عقل و دين بود. ناگفته نماند يكي از مدخل هاي بسيار مهم براي ورود به بحث علم و دين در بين مسلمانان رابطه عقل و وحي بوده است.

علامه در باب جايگاه عقل در اسلام و نسبت عقل به دين اين چند نكته را بيان كرده:

 

 

عقل معیار و میزان اثبات مبدا و معاد و اصل وحى مى‏باشد، بنابراين دين نمي تواند عقل را در اين جايگاه نفي كند؛ چرا كه در آن صورت اثبات حقانيت خود را نفي كرده است.

 

علامه عقل را نه تنها توانمند در كشف و حجيت جهان بيرون از دين، بلكه حجيت درون دين در تشريح قواعد و فقه و غيره معتبر مي دانند، خصوصاً در مذهب تشيع كه عقل يكي از حجج اربعه است(3).

 

نتیجه اینکه با اين وصف قطعا بين عقل و دين نمي تواند تعارضي باشد؛ در خصوص خدمت وحي به دين نيز علامه اين گونه استدلال آورده اند كه عقل از درک بسیارى از امور عاجز و ناتوان است و به همین جهت ضرورت وحى و نبوت‏ و فلسفه آن روشن مى‏گردد(4)

 

براي فهم بهتر رابطه علم و دين در انديشه شهيد مطهري بايد به منابع مختلفي از استاد رجوع كرد و نيز بهتر است از تعاريف ايشان از دين و رابطه آن با عقل آغاز كنيم.

استاد مطهری براي توضيح چيستي دين از جهان بيني شروع كرده است. وي بر اساس تفسير انسان از جهان، سه نوع جهان بيني را از هم بازشناخته است. جهان بيني علمي، جهان بيني فلسفي و نهايتاً جهان بيني ديني. در واقع مي توان گفت از نظر شهيد مطهري دين نوعي منبع معرفت و تفسير جهان است و جهان بيني هاي علمي و فلسفي ذيل آن تعريف مي شوند(5).

 

شهيد مطهري جايگاه عقل در دين (اسلام) را نيز بسيار بالا مي داند و با استناد به آيات و روايت به اثبات اين ادعا مي پردازد(6).  بـه بـاور مـتفکر شهید، بین عقل و دین داد و ستد وجود دارد و این دو را کامل کننده و هم راسـتـاى هـم معرفي مي كند(7)

 

در ایـن نـگاه، خرد و دین، براى گسترانیدن شناخت هاى انسان آمده انـد. «دیـن مى گوید تمام این جهان که مى بینى در مقابل جهان غیب، که بر این جهان احاطه دارد، مثل یک حلقه است در صحرا. پیامبران از ایـن عـالـم چـیـزى کـم نکرده اند، بلکه عظمت آن عالم را به ما ارائه و نشان داده اند(8)».

علامه مطهري علم و دين را في ذاته معارض هم نمي داند و تعارض پيش آمده را تصنعي دانسته و ناشي از دو رخداد قلمداد مي كنند؛ يكي جريان دين زدايي از جامعه كه بعد از رنسانس اتفاق افتاد و سعي داشت علم را توانمند در حل مشكلات بشري معرفي كند(9) و ديگري جداسازي فلسفه از علم و ساختن فلسفه هاي مبتني بر علم كه در رأس آنها پوزيتيويسم بوده است.

همان طور كه مشاهده مي شود مهمترين مسئله مطرح درباره علم و دين در زمان شهيد مطهري بحث رابطه عقل و دين بود كه وي در اشكال گوناگون سعي در تبيين اين رابطه داشت.

در شماره بعد اين يادداشت مي توانيد رابطه علم و دين از نگاه روشنفكران ديني را در ايران مطالعه كنيد.