تاب‌آوری استارت‌آپ‌ها در برابر جنگ و بحران‌های چندلایه/ الزامات بقا و رشد در اقتصاد شکننده ایران
گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو- فردین شورج: در شرایطی که اقتصاد ایران با بحران‌های انباشته‌ای مانند تحریم، تورم، فرار سرمایه انسانی و ناکارآمدی سیاست‌های کلان دست‌وپنجه نرم می‌کند، احتمال وقوع جنگ با اسرائیل می‌تواند به‌مثابه ضربه‌ای مهلک بر پیکر نحیف اکوسیستم کارآفرینی کشور عمل کند.
در چنین شرایطی، تاب‌آوری سازمانی به یکی از حیاتی‌ترین عوامل بقا و رشد استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های کوچک و متوسط بدل می‌شود؛ مفهومی که فراتر از بازگشت به وضعیت قبل، بر تطبیق فعال، نوآوری و بازسازی زیرساخت‌ها در دل بحران تأکید دارد. این گزارش، به بررسی الزامات، تجارب و ظرفیت‌های بالقوه برای افزایش تاب‌آوری استارت‌آپ‌های ایرانی در مواجهه با تهدیدهای چندلایه امنیتی، اقتصادی و روانی می‌پردازد.
در شرایطی که اقتصاد ایران سال‌ها تحت فشار تحریم‌های گسترده، ناکارآمدی سیاست‌های بانکی، کمبود منابع اولیه و ضعف در برنامه‌ریزی راهبردی قرار دارد، ورود یک بحران جدید مانند جنگ، آن هم با کشوری چون اسرائیل، می‌تواند نقطه عطفی در تاریخ آسیب‌پذیری بنگاه‌های اقتصادی کشورمان باشد. تجربه جهانی و منطقه‌ای نشان می‌دهد که یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های موفقیت یا شکست کسب‌وکارها در چنین شرایطی، «تاب‌آوری سازمانی» است؛ مفهومی که امروزه در ادبیات مدیریت بحران جایگاه مهمی یافته است.
تاب‌آوری سازمانی به توانایی یک سازمان در تطبیق، پاسخ‌دهی و بازیابی در برابر بحران‌ها اطلاق می‌شود؛ به‌گونه‌ای که علی‌رغم اختلالات جدی، سازمان بتواند بقای خود را حفظ کرده و حتی در برخی موارد، رشد کند.
در شرایط فعلی، استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های کوچک و متوسط ایرانی، در خط مقدم آسیب‌پذیری قرار دارند، چراکه این کسب‌وکارها از یک سو منابع محدودی برای مقاومت دارند و از سوی دیگر، به شدت وابسته به شرایط کلان اقتصادی، امنیتی و روانی جامعه هستند.
جنگ، برخلاف بسیاری از بحران‌های قابل پیش‌بینی، بحرانی پیچیده و چندلایه است که بر همه ابعاد محیط کسب‌وکار اثر می‌گذارد: از تأمین مواد اولیه و اختلال در زنجیره تأمین، تا کاهش تقاضای بازار، بحران‌های روانی در کارکنان، توقف سرمایه‌گذاری و بی‌ثباتی سیاسی و مالی. با شرایط فعلی ممکن است در آینده نزدیک شرکت ها با افزایش نااطمینانی ناشی از جنگ ، کاهش شدید فروش، توقف پروژه‌ها، افزایش نرخ بیکاری و مهاجرت نیروهای متخصص شوند.
در چنین وضعیتی، تاب‌آوری استارت‌آپ‌ها به معنای بازگشت‌پذیری صرف نیست؛ بلکه مستلزم تطبیق فعال، بازنگری در مدل کسب‌وکار، استفاده از فناوری‌های جایگزین و بهره‌برداری از منابع محلی و شبکه‌های غیررسمی است. نمونه‌های موفقی از شرکت‌های نوپا در ایران وجود دارد که در مواجهه با بحران کرونا یا قطعی اینترنت، با انعطاف‌پذیری عملیاتی و نوآوری فناورانه توانستند بقا یافته و حتی رشد کنند.
این تجربیات نشان می‌دهد که تاب‌آوری تنها وابسته به سرمایه مالی نیست، بلکه به کیفیت رهبری، ساختار چابک، فرهنگ سازمانی و میزان پیوند با اکوسیستم پیرامونی نیز وابسته است.
مطالعه‌ای در دانشگاه تهران نشان می‌دهد که مهم‌ترین عوامل مؤثر بر تاب‌آوری استارت‌آپ‌ها در ایران شامل تنوع درآمدی، مهارت رهبران در مدیریت ریسک، دسترسی به منابع حمایتی، و تعامل با شبکه‌های دانشی دانشگاهی است.
این عوامل، اگرچه در شرایط عادی نیز اهمیت دارند، در دوره‌های بحرانی چون جنگ، به اولویت تبدیل می‌شوند.
در حوزه سیاست‌گذاری نیز، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گزارش سالانه خود بر ضرورت طراحی بسته‌های حمایتی ویژه برای تاب‌آوری شرکت‌های دانش‌بنیان در مواجهه با تهدیدهای امنیتی و اقتصادی تأکید کرده است.
همچنین، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی نسبت به نبود سازوکارهای عملیاتی برای حفاظت از استارت‌آپ‌ها در بحران‌های چندلایه هشدار داده و راهکارهایی همچون ایجاد صندوق‌های اضطراری، تقویت خدمات مشاوره‌ای و تسهیل بیمه‌گری را پیشنهاد کرده است.
از منظر فرهنگی و انسانی نیز، تاب‌آوری روانی کارکنان نقش مهمی در دوام سازمان دارد. پژوهشی در دانشگاه شهید بهشتی نشان می‌دهد که در دوره‌های بحران، حفظ شفافیت ارتباطی، ایجاد فضای اعتماد، و استفاده از ظرفیت روان‌شناسی سازمانی می‌تواند سطح تعهد و بهره‌وری منابع انسانی را حفظ کند.
در نهایت، تاب‌آوری مفهومی یک‌باره نیست، بلکه یک «قابلیت استراتژیک» است که باید در بافت سازمانی نهادینه شود. استارت‌آپ‌هایی که اکنون بتوانند با بهره‌گیری از مدل‌های سناریومحور، بازآرایی منابع، استفاده از ظرفیت پلتفرم‌های داخلی، و کاهش وابستگی به نهادهای ناکارآمد، مسیر بقا را طی کنند، در آینده به بازیگران کلیدی توسعه پایدار در ایران بدل خواهند شد.
