شجاع‌ترين مردم در كلام اميرالمومنين (ع) چه كساني هستند؟ / مواقعی که خشمگين شدن ضروري مي‌شود

گروه دين و انديشه «خبرگزاري دانشجو»، زهرا سالاري طرزقي؛ خشم و غضب یکی از آسیب‌های اخلاقی است که متاسفانه جوامع امروزی به صورت‌های گوناگون به آن مبتلا هستند. اگر این مسئله مورد بی توجهی قرار گیرد زندگی دنیوی و اخروی انسان را با مشکل مواجه خواهد ساخت.

با توجه به اینکه بسیاری از بدی‌ها ونابسامانی‌های زندگی انسان ریشه در خشم و غضب دارد و آسیب‌پذیری در این زمینه جدی و قابل ملاحظه است بر آن شدیم این رذیله اخلاقی را براساس کلام گهربار ائمه اطهار خاصه مولای متقیان حضرت علی (ع) مورد ارزیابی قرار دهیم.

خشم يك مكانيزم طبيعي براي دفاع انسان از خود است

خشم نوعی هیجان روحی است که اغلب بر اثر واکنش شخص نسبت به رفتار دیگران بوجود می‌آید. با توجه به نقش اساسی که این عامل در زندگی انسان ایفا می‌کند و لزوم وجود این قوه در انسان باید گفت که خشم یکی از عواطف مهم انفعالی است که کارایی مهمی برای انسان دارد؛ چرا که به او در حفظ و نگهداری خویش کمک می‌کند.

در واقع، خشم یک مکانیزم طبیعی برای دفاع از فرد است که اگر منافع انسان در معرض خطر قرار گیرد بروز پیدا می‌کند، اما آنچه مهم است کنترل و مهار این قوه است؛ چرا که وقتی انسان به خشم می‌آید قدرت شناخت، استدلال و فهم او تحت تاثیر عامل خشم قرار می‌گیرد و فرد دیگر قادر به درست اندیشیدن نخواهد بود.

شجاع‌ترين مردم در كلام اميرالمومنين (ع) چه كسي است؟

این مسئله همان چیزی است که امروزه از آن تحت عنوان «مدیریت خشم» یاد می‌شود و در صورت تحقق می‌تواند تاثیرات مفیدی در اصلاح رفتار فرد ایفاء نماید. می‌توان این مسئله را در کلام ائمه اطهار بویژه مولاي متقیان حضرت علی(ع) ملاحظه کرد، چنانکه فرموده‌اند: «اقوی الناس من قوی علی غضبه بحلمه»، شجاع‌ترین مردم کسی است که بتواند بوسیله حلم و بردباری خشم خود را مهار سازد.

جايي كه خشمگين شدن ضروري مي‌شود

البته، ناگفته نماند که خشم در برخی مواقع لازم و ضروری است، مثلا در برابر سپاه کفر که جای هیچ‌گونه نرمشي وجود ندارد. امیرالمومنین حضرت علی(ع) که نسبت به صحنه‌های درون مرزی این همه دستور به حلم و بردباری و گذشت می‌دهند در مورد لزوم خشم در جبهه‌های جنگ می‌فرمایند: «کسی که دندان خشم خود را به خاطر خدا تیز کند توانایی بر کشتن سردمداران کفر پیدا می‌کند.»

حضرت هرگز برای دنیا به غضب نمی‌آمدند، اما زمانی که برای حق غضبناک می‌شدند احدی را نمی‌شناختند و تا یاری حق را به انجام نمی‌رساندند خشم و غضبشان فروکش نمی‌کرد.

چه نوع خشمي در اسلام منفور است؟

خشمی که در اسلام منفور شناخته شده، خشم امت مسلمان در برابر يكدیگر است و حتی آن را نوعی دیوانگی معرفی نموده‌اند. حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه مي‌فرمايند: «تندخویی نوعی دیوانگی است؛ زیرا تندخو پشیمان می‌شود و اگر پشیمان نشود دیوانگی‌اش پا برجا و پایدار شده است.»

ايشان در جايی دیگر، خشم و غضب را از لشکر‌های شیطان معرفی نموده‌اند: «از خشم برحذر باش؛ زیرا آن لشکر بزرگی از لشکرهای شیطان است.»

حال باید جویا شد که چه عواملی می‌تواند منشاء این صفت رذیله در انسان شود که با توجه به منابع موجود موارد زیر قابل استنباط می‌باشد:

مهم‌ترين عامل ايجاد خشم و غضب

1- کبر و غرور: مهم‌ترین عامل در ایجاد این پدیده، کبر و غرور است. در زمان خلقت حضرت آدم(ع) همه ملائکه جز ابلیس بر آدم سجده کردند. کبر و نخوت ابليس را فرا گرفت و به آفرینش خود افتخار نمود و خلقت آدم از گل خشکیده را سبک شمرد، همین مسئله باعث ایجاد خشم و نفرت و سرانجام حس انتقام‌جویی از نسل بشر گردید.

2- کینه توزی: امیر المومنین علی(ع) در این باره فرموده‌اند: «الحقد مثار الغضب»، کینه‌توزی برانگیزنده خشم است.

انسان حسود دشمن نعمت‌هاي خداوند است

3- حسد: حضرت علی(ع) مي‌فرمايند: «حسدکننده بر آنکه او را هیچ گناه نباشد خشم‌آلود می‌شود»؛ یعنی شخص حسود چه بسا بر فردی که به او هیچ آزاري نمی‌رساند يا حتی گاهی هم به او نفع می‌رساند غضب می‌کند و نسبت به او کینه می‌ورزد، چون دشمن نعمت‌های خداوند است. این چنین است که فرد حسود همیشه در خشم و رنج است: توانم آن که نیازارد اندرون کسی حسود را چه کنم کو زخود به رنج در است.

4-دنیا پرستی و شهوت: بنا بر قول مولا علی(ع) شعله‌ور شدن خشم و شهوت و حرص مانع جلوگیری از بهره‌مندی از لذایذ دنیوی خواهد شد.

5-بزرگ جلوه دادن مسائل کوچک: برخی مواقع مسائل پیش پا افتاده و جزئی آنقدر برای انسان بزرگ جلوه می‌کند که باعث ایجاد خشم و غضب افراد به همدیگر می‌شود.

راه‌های کنترل خشم:

1- کظم غیظ: بنابر آنچه در منابع اسلامی درباره کنترل خشم بیان شده است می‌توان گفت کظم غيظ یکی از مهم‌ترین راه‌های کنترل خشم می‌باشد؛ چنانکه حضرت علی(ع) طبیعت و غریزه فرد مومن را مبتنی بر این حالت می‌دانند و البته تکرار آن باعث می‌شود این حالت با سرشت انسان عجین شده و به قول معروف ملکه ذهن او گردد.

مسلما کظم غیظ وقتی می‌تواند جزء فضایل اخلاقی محسوب شود که فرد کاظم با قدرت و توانایی به انتقام بتواند حلم و بردباری پیشه کند. امام باقر(ع) در این باره فرموده‌اند: «کسی که خشمی را در خود فرو کوبد در حالی‌که توانائی بر اجرای آن (انتقام) دارد خداوند دل او را در روز قیامت از امن و ایمان پر می‌گرداند.»

خداوند نیز در قرآن فرد مذبور را مورد لطف و احسان قرار می‌دهد: «و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین»، به درستی كه کسانی که خشم و غضب خود را فرو ‌برند و از بدی مردم درگذرند خدا دوستدار نیکوکاران است.(آل عمران- 134)

حضرت علی(ع) نیز در نامه‌ای که به حارث همدانی نوشته‌اند او را به این امر دعوت نموده‌اند:«... و کظم‌الغیظ»

كظم غيظ ثمره حلم و بردباري است

2- حلم و بردباری: حضرت علی(ع) بردباری را فضیلتی برای نفس معرفی می‌کنند که به انسان آرامشی عطا می‌کند تا خشمش به آسانی برانگیخته نشود و کظم غیظ را ثمره حلم و بردباری معرفی می‌نمایند (الکظم ثمره الحلم) و نیز معتقدند که خشم آتشی است فروزنده هر که آن را فرو خورد خاموشش ساخته و هر که رهایش سازد نخستین کسی که بدان سوزد خود اوست و این صفت را سرآمد صبر و بردباری معرفی می‌کنند (راس الحلم الکظم) و حتی در کلمات قصار از آن به عنوان گور زشتی‌ها و منکرات یاد می‌کنند. (الاحتمال قبر العیوب)

3- پرهیز از کبر و غرور: یکی از راه‌های مقابله با خشم و غضب و دوری از پیامد‌های آن پرهیز از کبر و غرور است؛ چون بخشی از گرفتاری‌های انسان به واسطه وجود غرور بی‌جاست. فرد مغرور در پی برآوردن خواسته‌های نامعقول خود است و کوچک‌ترین مانعی را در این مسیر نمی‌پذیرد و تا دست از آن نشوید نمی‌تواند رفتار منطقی داشته باشد.

4- تغییر وضعیت و دوری جستن از محیط‌های تنش‌زا: بر این اساس، همواره باید مراقب باشیم در محیطی که احتمال درگیری و تنش وجود دارد حضور پیدا نکنیم و در روایات نیز بر تغییر موضع تاکید شده است؛ چنانکه حضرت محمد (ص) فرموده‌اند: «اگر فردی خشمگین شد اگر ایستاده است بنشیند و اگر نشسته است راه برود.»

تاثير ارتباط با خدا بر كنترل خشم

5- دعا و توجه به معنویات: یکی از راه‌هایی که برای کنترل خشم پیشنهاد شده است استعاذ (ذکر اعوذ بالله من الشیطان الرجیم) می‌باشد. به طور کلي دعا و معنویات تاثیر شگرفی در تسکین خشم و غضب دارند، امروزه نیز محققان متوجه شده‌اند كه ارتباط با خدا روی قسمت‌هایی از مغز انسان اثر می‌گذارد که ارتباط زیادی با کنترل خشم دارد و این مسئله که افراد مذهبی توانایی بیشتري در کنترل خود دارند می‌تواند گفته ما را تایید کند.

چرا آب بر تسكين خشم موثر است

6- آگاهی از تاثیرات آب: روان‌شناسان خوردن آب و شستن صورت با آب را عامل موثری در فرو نشاندن خشم معرفی نموده‌اند، همچنين احادیثی که به دست ما رسیده حاکی از تاثیر شگرف آب بر تسکین خشم می‌باشد.

حضرت رسول اکرم (ص) فرموده‌اند: «الغضب من الشیطان و ان الشیطان خلق من النار و انما یطفی النار الماء فاذا غضب احدکم فلیتوضا»، بدرستی غضب از شیطان است و شیطان از آتش خلق شده و چون فقط آب آتش را خاموش می‌کند، پس اگر فردی از شما خشمگین شد وضو بگیرد.

7- فرهنگ‌سازی و آموزش: از آنجا که جامعه چیزی جداي از افراد آن نمی‌باشد جامعه مطلوب، جامعه‌ای است که افراد آن از ویژگی‌های والای انسانی برخوردار باشند. فرهنگ‌سازی مناسب در جامعه تا حد زیادی می‌تواند در اشاعه این صفت نیکو کارگشا باشد و این کار جز از طریق آموزش در سنین پایین امکان ندارد.

8- علم و دانش: فردی که به مضرات و عواقب خشم آگاه باشد و مزایای کنترل و مدیریت خشم را بداند سعی در کنترل و مهار آن می‌نماید.

عواقب و پیامدهای عدم کنترل خشم

درگیری‌ها و نزاع‌هایی که در اثر بروز خشم در جامعه خودنمایی می‌کنند تاثیرات نامطلوبی بر سلامت روحی و جسمی انسان می‌گذارند و چه بسا به جای خدمت، خیانت از او سر بزند و حتی رفتاری انجام دهد که تاثیر سویی برای جامعه داشته باشد. در اینجا به ذکر برخی از عواقب و پيامدهاي عدم كنترل خشم می‌پردازیم:

1- خروج از حالت طبیعی: نیروی خشم انسان را از حالت طبیعی و اعتدال خارج می‌نماید، همان‌طور که در کلام بزرگان ما مشهود است: «الغضب مفتاح کل شر»، خشم کلید همه بدی‌هاست. در این حالت انسان توان طبیعی درک و تشخیص را از دست می‌دهد و عقل از کارکرد باز می‌ایستد و ممکن است انسان حرفی بزند یا کاری کند که غیر قابل جبران باشد. بسياری از قتل‌های آنی و بدون قصد قبلی در پی بروز همین حالات برای برخی افراد پیش می‌آید.

2- کوتاه شدن عمر و نزدیک شدن مرگ: امروزه محققان به تاثیر شگرف این حالت هیجانی بر کاهش عمر متوسط افراد پی برده‌اند.

3- از بین رفتن ایمان: «الغضب یفسدالنحل العسل»، غضب ایمان را فاسد می‌کند؛ چنانکه سرکه عسل را فاسد مي‌كند.

4- عدم موفقیت در امور اجتماعی و اجرايی: امیرالمومنین(ع) در نامه‌ای به مالک اشتر فرمودند: «آن کس را فرمانده لشکریان نما که از همه در علم و بردباری بالاتر باشد و از کسانی باشد که خشم او را فرا نگیرد و به زودی از جای خود برنخیزد.»

5- زمینه برای تسلط شیطان
6- دوری از فضائل اخلاقی
7- خواری و رسوایی
8- سلب اعتماد از دیگران

1- آرامش: زندگی انسان در سایه آرامش و امنیت معنا پیدا می‌کند، حتی آرامش زندگی اخروی نیز به این مساله بستگی دارد.

2- ایجاد صلح و صفا: براساس فرمایش حضرت علی(ع) هرگاه مردمان کظم غیظ را شعار خود سازند صلح و صفا در میان آنها پیدا شود و هیچ‌کدام به عیب یکدیگر مشغول نشوند.

3- عزیز و محترم شدن نزد خلق: انسان‌های عصبانی در میان مردم و عقلای عالم منفور و بردباران عزیز و محترم هستند.

4- نجات از آتش دوزخ
5- روشنایی چشم اهل بیت
6- امنیت از خشم خدا
7- داخل شدن در ردیف اهل ایمان

ضرورت شناخت ماهيت غضب براي مهار كردن آن

در پایان باید اذعان کردکه هرچند خشم در انسان برای صیانت و بقاء زندگی لازم و ضروری است، اما با توجه به اینکه عدم کنترل آن می‌تواند انسان را به تیرگی و ضلالت سوق دهد ضروری است ماهیت غضب مشخص گردد تا آدمی بتواند جنبه‌های نکوهیده آن را مرتفع ساخته و به تعدیل آن بپردازد و آثار مفید آن را شناسایی نماید که این امر جز در سایه شناخت انسان از ابعاد وجودی خويش امکانپذير نيست.

لذا همانطور که در منابع اسلامی، خودشناسی زیربنای تمامی معرفت‌ها قلمداد شده است بر ماست تا با افزایش علم و آگاهی نسبت به خودمان در راه اصلاح و هدایت قوه خشم گام برداریم.

منابع:

1- قرآن کریم
2- نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی
3- بحارالانوارالجامعه الدرر اخبار الائمه الاطهار، علامه مجلسی، بی‌تا، تهران:اسلامیه
4- غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد تمیمی آمدی، 1366، قم:دفتر تبلیغات
5- شرح نهج البلاغه، احمد مدرس وحید، بی‌تا، قم
6- شرح غررالحکم و دررالکلم، آقا جمال‌الدین خوانساری، 1361، تهران:دانشگاه تهران
7- بخشی از زیبایی‌های نهج‌البلاغه، جورج جرداق، ترجمه انصاری، 1373، تهران:انتشارات محمدی
8- ترجمه صدوده کلمه از کلمات امیر المومنین، حجت الاسلام هاشمی خراسانی، 1370، قم:حاذق
9- ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، 1375، مشهد:بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی
10- تنبه الغافلین و تذکره العارفین، سید رضی، ترجمه ملا فتح الله کاشانی، 1378، تهران:انتشارات پیام حق
11- گفتار امیرالمومنین، سیدحسین شیخ الاسلامی، 1377، قم:انصاریان
12- نهج‌الفصاحه(مجموعه کلمات قصار حضرت رسول اکرم«ص»)،ابوالقاسم پاینده، 1383، تهران:دنیای دانش
13- مقاله شرحی بر حدیث «ان الغضب من الشیطان»، احمد گوگوندی گلپایگانی، نشریه علوم حدیث، تابستان 1381، ‌شماره 24
14- www.nedayeenghelab.com
15- www.rasaekhoon.net
16- www.hajj.ir