خداوند تلاش‌هاي انسان را به چه قيمتي مي‌خرد؟

گروه دين و انديشه «خبرگزاري دانشجو» - فائزه بنايي؛ دوستی تا دیروز دنبال پای ملخی می‌دوید و به خاطر هیچ زندگی می‌کرد و جان می‌داد. مثل پر کاهی با یک نسیم یا فوتی از دهان کودکی زیر و رو می‌شد، حالا قدر و عظمت خود را شناخته و «سخر لکم»ها به او نشان داده كه هستی به خاطر او پا گرفته و فرشته‌ها به خاطر او به سجده می‌روند. حالا دیگر حتی بهشت هم او را تکان نمی‌دهد و جز رضوان و دستور حق او را راه نمی‌اندازد.

حالا که به بت‌های وجودمان پی بردیم و تصمیم موحد شدن گرفتیم و به عظمت و سرمایه خود پی بردیم که عالم در تسخیر ماست، می‌خواهیم طبق اصل تحرک، نه تنوع، با تلاش و کوشش خود گامی برداریم.

مفهوم «ليس‌ للانسان‌ الا ما سعي‌» چيست؟

قرآن‌ كريم‌ به عنوان‌ برترين‌ نظريه‌ آموزشي‌ و تربيتي‌، هستي‌ و ماهيت‌ انسان‌ را تنها بر اساس‌ سعي‌ خود انسان‌ معرفي‌ مي‌فرمايد (1) و جـالب ايـنـكـه نـمـى‌فـرمـايـد: بـهـره انـسان به كارى است كه انجام داده، بلكه مى‌فرمايد بهره انسان به تـلاشـى اسـت كـه از او حاصل شده است.

اشاره قرآن كريم به تلاش و كوشش است و مي‌فرمايد هر چند انـسـان احـياناً به مقصد و مقصودش نرسد، اما اگر نيتش خير باشد، خدا پاداش خير به او مى‌دهد؛ چرا كه او خريدار نيت‌ها و اراده‌هاست، نه فقط كارهاى انجام شده! پس ‌انسان‌ بدون‌ سعي‌ خودش‌ به‌ هيچ‌ رشدي‌، به‌ هيچ‌ معرفتي و به‌ هيچ‌ كمالي‌ دست‌ نخواهد يافت‌.

انسان مالک حقیقی «سعی» است

«سعى» در اصل به معنى راه رفتن سريع است كه به مرحله دويدن نرسيده، ولى اين واژه غالباً به معناى تلاش و كـوشـش بـه كـار مى‌رود؛ چـرا كـه بـه هـنـگـام تلاش و كوشش در كارها انسان حركات سريعى انجام مى‌دهد، خواه كار خير باشد خواه كار شر.

لام‌ در «للانسان»‌، سعي‌ را به‌ انسان‌ اضافه‌ مي‌كند؛ يعني‌ تنها چيزي‌ كه‌ وجود و هستي‌ انسان‌ را شكل‌ مي‌دهد، سعي‌ انسان‌ است‌. اما اضافه‌ سعي‌ به‌ انسان‌ از نوع‌ اضافه‌ بياني‌ و حقیقی است‌ مانند مالكيت انسان نسبت به چشم و گوش و سـايـر اعـضـايـش، نه‌ اضافه‌ملكي‌ و اعتباری؛ زيرا اضافه‌ ملكي‌، اضافه‌ شيئي‌ به‌ شي‌ء دیگر مـانند مالكيتش نسبت به خانه و فرش است كه مالكيتى اعتبارى مي‌باشد.

 

مالکیت حقیقی یعنی تا مـادامـى كـه انـسـان هـسـت آن عـمـل و سعی هـم هـسـت و بعد از مرگ، نه تنها آن سعي از بین نمی‌رود بلکه تمامى اعمالش چه خير و چه شر با او خواهد بود و منتقل می‌شود.

سعي‌ و كوشش‌ انسان‌ سازنده‌ وجود اوست‌

سعي‌ انسان‌ وجود او را مي‌سازد و انسان‌ در زندگي‌ روزمره‌ خويش‌ در هر حالي‌ كه‌ باشد و هر عملي‌ كه‌ انجام‌ دهد در حقيقت‌ مشغول‌ شكل‌ بخشيدن‌ به وجود خود و ساختن‌ شاكله‌ خود‌ است‌. حال‌ اگر اعمال‌ او منفي‌ باشد، وجود و شاكله‌ خود را منفي‌ ساخته‌‌ و اگر مثبت‌ باشد وجود و شاكله‌ خود را مثبت‌ ساخته‌ است.

فقط‌ خود انسان‌ است‌ كه‌ بايد براي‌ سازندگي‌ خويش‌ قيام‌ نموده‌ و هيچ‌ چيز جز تلاش‌ خودش‌ نمي‌تواند او را بسازد يا فاسد نمايد و يا تغيير دهد. بديهي‌ است‌ كه ‌هر قدر عمل‌ او آگاهانه‌تر و از روي‌ اختيار و اشتياق‌ بيشتر باشد بهتر و عميق‌تر و نزديك‌تر به‌ مفهوم ‌سعي‌ است، لذا نقش‌ و سازندگي‌ آن‌ بر روي‌ خودش‌ بيشتر است.

وسعت سعی حتی پس از مرگ هم ادامه مي‌يابد

مسئله‌ شفاعت‌ و هدايت‌ها و توفیقات حین مسیر‌ زندگی انسان و اعمال ما تقدم و ما تاخر نيز وابسته‌ به‌ سعي‌ خود انسان‌ دارد، مثلا بهره‌مندى انسان پس از مرگ از استغفار مومنين و اعـمـال صـالح و خـيـراتـى كـه بـرايـش مى‌فـرسـتـنـد يا كـسـى كه در زندگى سنت حسنه‌اى باب کرده و مى‌رود اما تا مادامى كه روى زمين اشخاص به آن سنت عمل مى‌كنند او نيز شريك آن اعمال صواب است.

پس این مسائل نیز مـربـوط بـه سـعـى جميل خود انسان است و اینكه در زندگى دنیا در زمره چه کسانی و سياهى لشكر چه گروهی بوده است، اثـرش هم ايـن مي‌شود كـه به قدر دخالتش در هر عمل در ثواب آن کار سهم دارد.

پس هيچ‌ چيز ديگري‌ جز سعي‌ انسان‌ در شكل‌ بخشي‌ به‌ شخصيت‌ او و سازندگي‌ او نقش‌ ندارد و هر چه‌ غير از سعي‌ اوست‌، صرفا نقش‌ راهنما و هادي‌ و يا نقش گمراه‌‌كننده‌ و منفي ‌خواهد داشت‌ و در هر حال‌ فقط‌ تلاش‌ خود انسان‌ است‌ كه‌ مي‌تواند او را بسازد.

مسیر سعی کجاست؟

از ابتدا هدايت تكوينى خداوند به سراغ انسان مى‌آيد و عقل و فكر و قواى ديگر را در اختيار او مي‌گذارد؛ سپس هدايت و راهنمايى انبياء شروع مى‌شود و آنها ما را به راه حق دعوت مى‌كنند. پس از آن است که با تلاش و حرکت انسان در راه خدا و با اعتقاد صحیح در مسیر حق و عمل خیر، امدادها و توفيق پروردگار شامل حال ما مى‌شود و راه‌ها هموار مى‌گردد، «الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا»(2).

پس فقط کافی است که در سبیل الله باشیم و در راه او تلاش کنیم تا خداوند ما را به راه‌هایی که به خودش منتهی می‌شود، هدایت ‌کند.

این تلاش به کجا می‌رود؟

بدون شک خریدار این تلاش‌ها تنها الله است و سعى و كوشش انسان به زودى ديده مى‌شود «وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى»(3). نـه تـنـهـا نـتـايـج ايـن سـعـى و تـلاش، چـه در مسير خير باشد يا شر، بلكه خود اعمال او، در آن روز در برابرش آشكار مى‌شود.

همان‌گونه كه در آیه 30 سوره مبارکه آل عمران می‌خوانیم: «يـوم تـجـد كـل نـفـس مـا عـمـلت مـن خـيـر مـحـضـرا»، روزى كـه هـر كـس اعـمـال نـيـكـى را كـه انـجـام داده حـاضـر مى‌بیند.

نگران چه هستی؛ می‌خرد آن هم به قیمت عالی

خداوندی که به قدر سنگينى ذره‌اى كار خير و بد از حسابش خارج نیست در برابر سعی و تلاش انسان به او جزاى كافى می‌دهد، «ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى»(4) جـزائى درسـت بـه انـدازه عـمـل و تلاشش.

البـتـه که ايـن مسئله بـا تـفـضـل الهـى در مـورد اعـمـال نـيـك بـه 10 بـرابـر، يا صدها و هزاران برابر مـنـافـات ندارد؛ چرا که خداوند «لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» (5) به ازای هر نیت و تلاش نیکی که انسان انجام مى‌دهد خداى عزوجل اجرى به او عطا مي‌كند كه در نوع خود احسن است.

در عمل خداوند متّه به خشخاش نمی‌گذارد و آن خصوصياتى را كه مايه پستى و زشتى تلاش بنده است نديده می‌گيرد و همه را به حساب خوب‌تر مي‌گذارد و پاداش خوب‌تر را به آنها مي‌دهد. اين نهايت بزرگوارى است كه مثلا شخصى چند نوع كالاي عالى و خوب و متوسط را براى فروش عرضه كند ولي خريدار همه را به قيمت عالى بخرد.

به انتظار دیگری نباش، تنها تلاش خودت کارساز است

درست است كه اين آيات ناظر به سعى و تلاش براى آخرت و مشاهده پاداش آن در سراى ديـگـر اسـت، ولى مـلاك و مـعـيار اصلى آن دنيا را در بر مى‌گيرد. به اين معنى كه افـراد با ايمان نبايد به انتظار ديگران بنشينند تا براى آنها كار كنند و مشكلات جامعه آنها را حل نمايند، بلكه باید خود دامن همت به كمر زده و به سعى و تلاش و كوشش برخيزند؛ چراکه در پایان به تلاش‌های دنیا جزا و پاداش خواهند داد.

تا آنجا که حق‌تعالي‌ نه تنها«من‌ْ ذَالَّذي‌ يَشْفَع‌ُ عِنْدَه‌ُ اِلاّ' بِاِذْنِه» (6) اذن‌ خود را منوط‌ به‌ تلاش‌ و آمادگي‌ خود انسان‌ می‌داند، بلکه می‌فرماید: «اِن‌َ الله لا'يُغَيِّرُ ما بِقَوْم‌ٍ حَتّي‌ يُغِّيرُوا ما بِاَنْفُسِهِم» (7) تا انسان‌ها خود را آماده‌ تغيير نكنند خداوند آنها را تغيير نخواهد داد. خداوند منتظر تلاش و آمادگی ماست تا ما منتظران را به ظهور حضرت حجت(عج) برساند.

پی نوشت ها:

1. سوره مبارکه نجم آیه 39: وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى: و اين كه انسان به جز كار و تلاشش سرمايه‌اى ندارد.
2. سوره مبارکه عنکبوت آیه 69: وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الُْمحْسِنِينَ: كسانى كه در راه ما جهاد كنند مـا آنـها را به طريق خويش هدايت مى‌كنيم و خداوند با نيكوكاران است.
3. سوره مبارکه نجم آیه 40: وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى: و اين كه نزد وى سعى خود را خواهد ديد.
4. سوره مبارکه نجم آیه 41:‌ ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى: و سپس جزاى آن به كامل‌ترين وجه داده مى‌شود.
5. سوره مبارکه نحل آیه 97: َمنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ: هر كس از مرد و زن عمل شايسته كند و مؤمن باشد او را زندگى نيكو دهيم و پاداششان را بهتر از آنچه عمل مى‌كرده‌اند مى‌دهيم.
6. سوره مبارکه بقره آیه 255.
7. سوره مبارکه رعد آیه 11.

1.  تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج12 و ج19.
2. تفسیر نمونه، آیه‌الله مکارم شیرازی، ج11 و ج22.
3. نظریه تربیتی اسلام، مرتضی زاهدی، فصل اول.
4. مسئولیت و سازندگی، صفایی حائری، فصل هفتم.