پرحرفي در چه مورد جايز است؟/ معایب و مزایاي سکوت و سخن گفتن در كلام اميرالمومنين(ع)

گروه دين و انديشه «خبرگزاري دانشجو»؛ تنها معصومین علیهم السلام عاری از هرگونه خطا و لغزش هستند، اما ما انسان ها در طول زندگی روزمره خود دائما در حال آزمون و خطا هستیم. کاری را به گمان این که ما را در رسیدن به مقصود کمک می کند انجام می دهیم، اما دریغ از این که ذره ای به هدف نزدیک تر شویم.

انسان ها دائما در اندیشه آن هستند تا از خطاهای خود بکاهند و برخی لغزش ها را تکرار نکنند. ائمه علیهم السلام به عنوان پیشوایان دین قبل از هر چیز، برخی از سرچشمه های خطا را به ما گوشزد می کنند و این نکته را یادآوری می کنند كه اگر می خواهید این رفتار غلط شما دیگر ادامه پیدا نکند باید سرچشمه آن را بیابید و آن را از منشا قطع کنید.

زبان منشا لغزش های آدمی

زبان در کلام معصومین به عنوان یکی از سرچشمه های لغزش معرفی شده است. تا کنون به گناهانی که انسان با زبان خود می کند فکر کرده اید؟ دروغ، غیبت، تهمت، ...

امیر المؤمنین می فرمایند: «جبران آن‌چه با سکوت از دست مي‌دهی آسان‌تر است از آن‌چه با سخن گفتن از دست برود.»(1) در حقيقت حضرت در کلام خود به طور ضمنی ما را به سکوت دعوت می‌کنند و با این بیان در واقع به انسان‌ها یاد‌آور می‌شوند که ای انسان‌هایی که دنیا، به عنوان یک فرصت کوتاه، در اختیار شما گذاشته شده است و شما به دنبال آن هستید تا از لحظه لحظه زندگی خود بهترین استفاده را بکنید! ای انسان‌هایی که می خواهید از تمام فرصت های زندگی‌تان بهره ببرید و هیچ فرصتی را از دست ندهید! پس زبان خود را کنترل کنید.

زبان همان‌طور که بسیاری از فرصت ها را در اختیار ما می‌گذارد در صورتی که درست و به جا نباشد بسیاری از فرصت ها را از ما سلب می‌کند.

شاید بتوان سخن گفتن را از برخی جهات با غذا خوردن مقایسه کرد، در بسیاری از احادیث پرخوری و شکم پرستی به عنوان منشأ امراض مختلف ذکر شده و از آن نهی شده است. در واقع زیاده روی کردن در غذا روح انسان را دچار رخوت و سستی می کند و فرصت اندیشه را از او سلب می کند؛ زیرا دیگر، به قدري سنگین و بی رمق است که فقط و فقط به هضم غذا فکر می‌کند و از دیگر امور مهمه خود باز می‌ماند.

سخن و کلام نیز مانند غذا است. وقتی در خوردن غذا زیاده‌روی می‌شود، انسان دائما در این اندیشه است که اگر در خوردن غذا جانب اعتدال را پیش می گرفتم هرگز دچار این رخوت و سستی نمی شدم و این چنین عقل خود را بازیچه شکم قرار نمی دادم.

در واقع همچنان که در احادیث بسیاری به اعتدال و حتی غلبه بر هوی و هوس در خوردن غذاها سفارش شده؛ از پرحرفی و کلام بسیار که ناشی از وسوسه‌های شیطان است نیز  نهی شده است.

حضرت می فرمایند: سکوت و سخن گفتن هر کدام یک سری مزایا و معایب دارند که اگر آنها را در دو کفه ترازو قرار دهیم؛ سکوت را ارزشمندتر خواهیم یافت. مسلما سخن گفتن مزایاي فراوانی دارد: برقراری ارتباط با دیگران، جلب توجه دیگران به خود، نشان دادن جایگاه علمی، معنوی و عقیدتی خود به دیگران، ... اما با این وجود، معایب آن بر مزایایش پیشی می‌گیرد.

1. بسیاری از گناهان با زبان صورت می‌گیرد از جمله غیبت، سخن چینی و ...  
2. ذهنیت مثبت افراد در مورد فرد سخن‌گو، در بسیاری از موارد با سخنان بی‌جا و نادرست از بین می رود
3. فراهم شدن موجبات رنجیدگی خاطر افراد
4. خدشه دار شدن روابط افراد
5. تملّق، چاپلوسی و ...

رسول خدا می فرمایند: «پرحرف نباشید جز درباره ذکر الهی که پرحرفی جز در مورد ذکر خدا موجب سختی و قساوت قلب است و دورترین مردم از قرب الهی کسی است که قساوت دل داشته باشد.»(2) رسول خدا در این حدیث یکی دیگر از معایب پرحرفی را یادآور می‌شوند و يادآوري مي‌كنند که برای دوری از قساوت قلب و نزدیک شدن به قرب الهی سکوت را برای خود درونی کنید و دائم الذکر باشید.

 
معایب کلام بی‌جا، بسیار است که شاید شمارش آن در این کلام نگنجد و از حوصله خواننده خارج باشد. پس به ذکر چند مورد از آن کفایت می‌کنیم. در مقابل اگر بخواهیم مزایا و معایب سکوت را بر شماریم کار بسیار راحت‌تر خواهد بود؛ زیرا معایب سکوت اندک و مزایای آن بسیار است.

1- كليد هر گونه راحتى و آسايش دنيوى و اخروى است.
2- موجب رضا و خوشنودى پروردگار متعال است.
3- حساب انسان در روز رستاخيز سبك و آسان مى‏شود.
4- از خطا، لغزش و اشتباه محفوظ مى‏ماند.
5- براى شخص جاهل پرده ساتر و براى عالم زينت است.
6- با سكوت هوا‏ها و هوس‌هاى نفسانى قطع مى‏شود.
7- به خاطر سكوت و جلوگيرى از تظاهرات مجاهدت با نفس حاصل مى‏شود.
8- در اثر قطع هوى و مجاهدت با نفس توجه به روحانيت و عبادات پيدا شده و حلاوت و لذت عبادت فهميده مى‏شود.
9- سختى قلب و قساوت دل مرتفع مى‏شود.
10- براى نفس عفت، حياء و پرهيزكارى حاصل مى‏شود.
11- در اثر سكوت، تدبر، تعقل و سپس مروت و مردانگى حاصل مى‏شود.
12- موجب تدبر صحيح و سپس موجب فهم و كياست و عقل است.

پس «تا مجبور و ناچار نشدى، لب به سخن گفتن مگشاى و زبان فروبند، مخصوصا اگر شنونده اهل و مناسبى كه براى خدا و در راه خدا باشد مشاهده نكردى.»(3)

به ندرت پیش می آید که انسانی به خاطر سکوت کردن خود را مورد سرزنش قرار دهد. شاید در همان لحظات ابتدایی با خود بگوید که به عنوان مثال چرا فلان حرف را نزدم، اما با گذشت زمان و فاصله گرفتن از آن موقعیت با خود می گوید چه خوب کاری کردم که سکوت پیشه کردم.

این اندیشه همه ما در مورد سکوت کردن است. همه ما وقتی در جلسه‌ای در سخن گفتن و اظهار فضل زیاده روی می‌کنیم و یا حتی شاید زیاده روی هم نکرده باشیم، اما حرف به جا و ضروریی را هم بیان نکرده باشیم، تا مدت ها از سخن گفتن خود در آن مجلس پشیمان هستیم؛ زیرا احساس می کنیم که آن کلام بی‌جا جایگاه و ذهنیت افراد از ما را خدشه‌دار کرده است.

حضرت داوود به فرزندشان فرموده اند: «ای فرزند! همواره ساکت باش مگر در آن جایی که خیری باشد، پشیمانی برای سکوت یک بار بیشتر نیست، ولی پشیمانی برای سخن زیاد بسیار بیشتر می باشد، ای فرزند! اگر سخن از نقره باشد سکوت از طلا خواهد بود.»(4)

ارزش طلا و نقره به هیچ وجه قابل مقایسه نیست. مسلما سکوت که در کلام حضرت داوود به طلا تعبیر شده بسیار ارزشمندتر از سخن گفتن است که به نقره تشبیه شده است. طلا بسیار کمیاب تر از نقره است و تنها افراد کمی به آن دسترسی دارند. در واقع تنها افراد کمی می‌توانند خود را با سکوت مزیّن کنند، در حالی که همه افراد و در بسیاری اوقات به نقره دسترسی دارند. همه افراد جامعه هم، در بیشتر اوقات در حال سخن گفتن هستند.

امام كاظم (ع) در وصایای خود به هشام بن حکم می‌گویند: «هشام! كم حرفى حكمتى بزرگ است، سكوت‏ بگزينيد كه آرامشى نيكو و باعث سبك‌بارى و تخفيف گناه است.»(5)

نکته جالب توجه آرامشی است که پس از سکوت در انسان ایجاد می‌شود در حالی که انسان بعد از پر حرفی و یا حتی سخن گفتن دائما دچار اضطراب است که آیا سخن من در فلان مورد درست و به جا بود یا نه! آیا من باعث رنجیدگی خاطر دیگران شدم یا نه در حالی که فردی که سکوت پیشه کرده یک حس آرامشی را در درون خود تجربه می کند که فرد پرحرف از آن بی بهره است.

سخن را می توان این چنین خاتمه داد که: اى برادر! سكوت‏ خود را طولانى كن و خاموشى و فكر را شعار خود ساز و به اندرز عمل كن و از خنده‏ات بكاه و بر لغزشت پشيمان باش، تا نزد خدا آبرومند گردى. (6)

 

پی نوشت ها :

1.نامه 31 نهج البلاغه
2.بحارالنوار،جلد68،صفحه281
3.بحار الانوار ،جلد 68،صفحه278
4.مصباح الشريعه/ ترجمه مصطفوى؛ متن؛ صفحه117
5.تحف العقول / ترجمه جنتى/ متن627 / صفحه613
6. کتاب فرزندم این چنین باید بود، اصغر طاهرزاده
7.إرشاد القلوب / ترجمه سلگى ؛ جلد‏1 ؛ صفحه58