كليدهاي گشودن درهاي بسته / تقوا به چه معناست؟

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو» - فائزه بنایی؛ قرآن درياي عميق و گسترده‌ای است كه گنجينه‌هاي آن پاياني ندارد و در هر دوره و تاريخي مي‌توان مرواريدهايي از آن صيد كرد كه به كار آن روز تو بيايد، حتي اگر هزاران سال از نزول آن گذشته باشد.

برآنيم تا در هر شماره، اين گنجينه‌هاي گرانقدر را به تماشا بنشينيم و مرواريدهايي صيد كنيم به اندازه وسع خود.

عاملي كه انسان را از سقوط  حفظ  مي‌كند

گفتیم که برّ و نيکي‌ها و خوبي‌ها هديه خداوند بود در مقابل صبري که بر معصيت‌ها، مصيبت‌ها و طاعت‌ها داشتيم اما در اين صيد مرواريدهاي قرآني توشه‌اي ديگر به چشم مي‌خورد و آن ترمز نيرومندى است كه ماشين وجود انسان را در پرتگاه‌ها حفظ و از تندروي‌هاى خطرناك، باز مى‌دارد که در سطح اجتماعی‌تر آن «و تعاونوا علی البر و التقوی»(1) توصیه شده است.

سعادت و صلاح جامعه وقتی محقق می‌شود که جامعه مسلمين با تعاون بر تقوا و برّ يا به عبارتى بر ايمان و عمل صالح ناشى از ترس خدا اجتماع كنند.

هنگامی که از پیامبر اکرم (ص) درباره خوبی‌ها و بدی‌ها سوال می‌کنند، ایشان می‌فرماید: «از اين قلبت بپرس، از اين قلبت بپرس، برّ و خوبى هر آن چيزى است كه قلب تو نسبت به آن آرامش يابد و گناه آن عملى است كه در دل اضطراب و نگرانى ايجاد كند، هر چند كه مردم يكى پس از ديگرى حكم به درستى آن عمل كنند.»

باطل از ما چشم نمى‌پوشد

دوستى بود که فكر مى‌كرد اگر نانش را خودش بپزد، لباسش را خودش تهيه كند و زندگى‌اش با كسى مرتبط نباشد و اگر هم حرفى و تبليغى بود فقط از احكام خدا و عمل به حكم خدا باشد و «اتق الله و لاتطع المكذبين؛ متقى باشند و مطيع دروغ‌گوها نباشند»؛ کارها حل مي‌شود.

غافل از اينکه اگر در روستا كه هيچ، به كوهستان هم برويم و بالاى كوه‌ها، در غارها هم زندگى كنیم، حتی اگر ما از باطل چشم بپوشيم او از ما چشم نمي‌پوشد، باطل زاد و ولد کرده و توسعه پيدا مي‌کند و مي‌بيني در همان غار دستگير و غافل‌گيرمان كرده و ما را به ذلت مى‌كشد؛ چون اين‌طور نيست كه اگر ما سر در غار تنهايى خود فرو بريم، طعمه باطل نشويم.

انسان با تقوا چه كسي است؟

اينجاست که می‌گوییم انسان با تقوا كسى است كه در يك زمين پر از خار با نهايت احتياط گام بر می‌دارد؛ زیرا روزگار بدون خار نمی‌شود و ما هستیم که باید دامن خود را حفظ کنیم و با احتياط گام برداریم تا مبادا نوك خارى در پايمان بنشيند يا دامنمان را بگيرد.

على (ع) مى‌فرمايد: «ان تقوى الله مفتاح سداد و ذخيرة معاد و عتق من كل ملكة و نجاة من كل هلكة؛ تقوا و ترس از خدا، كليد گشودن هر در بسته‌ايست، ذخيره رستاخيز و سبب آزادى از بردگى شيطان و نجات از هر هلاكت است.» (2)

در آیات ابتدایی سوره بقره، متقين به پنج صفت کریمه توصیف شده‌اند که در يك هدايت اولیه متقى شده‌اند و خداى سبحان به پاس تقوايشان به آنها هدایت دومی ‌كرامت فرموده و آن هدایت هم از طریق قرآن است که شکی در آن نیست.(3)

تقوا به چه معناست؟

به راستی متقین به چه مقام ایمانی رسیده‌اند که این کتاب، کتاب هدایت آنان معرفی شده است. تقوا عبارت است از اطاعت از اوامر خداى تعالى و اجتناب از آنچه كه نهى فرموده و شكر در برابر نعمت‌ها و صبر در هنگام بلاها.

از آنجا که تقوی هم به واجبات ارتباط دارد و هـم بـه مـحرمات، پس تقوای قبل از عمل، انجام واجبات و ترک محرمات و تقوای بعد از عمل، محاسبه آن اعمال است.

تقوای بعد از عمل

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! با اطاعت از خدا تقوا به دست آوريد، اطاعت در جميع اوامر و نواهي‌اش و نفسى از نفوس شما بايد در آنچه مى‌كند نظر افكند و ببيند چه عملى براى روز حـسـابـش از پـيـش مى‌فـرسـتـد. آيـا عـمـل صـالح اسـت يـا طـالح و اگـر صـالح اسـت عـمـل صـالحـش شـايـسـتـگـى بـراى قبول خدا را دارد يا مردود است؟

خداوند بـراى بـار دوم امر به تقوى نموده و مى‌فرمايد: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ». علت اينكه مى‌گويم از خدا پروا كنيد ايـن اسـت كـه «ان اللّه خـبـيـر بـمـا تـعـمـلون؛ او بـا خـبـر اسـت از آنـچـه مى‌كـنـيـد.» (4)

همان طور كه هر صاحب عملى و هـر صـانعى در آنچه كرده و آنچه ساخته نظر دقيق مى‌كند و می‌بیند آيا عيبى دارد يا نه تـا اگر عيبى در آن ديد در رفع آن بكوشد يا اگر از نكته‌اى غفلت كرده آن را جبران كـنـد، يك مؤمن نيز بايد در آنچه كرده دوباره نظر كند و ببيند اگر عيبى داشته آن را برطرف سازد.

پرواي از خداوند

پـس بـر همه مومنين واجب است از خدا پروا كنند و تكاليفى كه خداى تعالى متوجه آنان كـرده را بـه نـحـو احـسـن و بـدون نـقـص انـجـام دهند.

مومنین نخست باید پروردگار را اطاعت کرده، از نافرماني بپرهيزند و بعد از آن دوباره نظرى به كرده‌هاى خود بيندازند؛ چـون اعـمـالی كـه امـروز از پـيـش مى‌فـرسـتـیم مـايـه زنـدگـى آخـرت اسـت و با همين اعـمـال بـه حساب‌ها رسیدگی می‌شود.

ايـن وظـيـفـه، خـاص يـك نـفـر و دو نـفـر نـيـسـت، تـكـليـفـى اسـت عـمـومـى و شـامـل تـمـامـى مـومـنـيـن، اما در بين مومنين كسانى كه اين وظيفه را انجام می‌دهند بسيار كـمـيـاب و حتی نایاب هستنـد، به طورى كه در جمله «و لتنظر نفس» كلمه نفس مفرد و نكره آورده شده که این مسئله به همين نايابى اشاره دارد.

تقوا غرض و مقصد نهايي است

تقوی غرض و مقصد نهايى است و آیه «فاتقوا اللّه ما استطعتم؛ تا آنجا كه توانايى داريد پرهيزگارى پيشه كنيد»(5) راه رسيدن به آن هدف است. تـقـوا شامل همه مواردى است که توانایی و قدرت شما را فرا می‌گـيـرد، چيزى كه هست اين استطاعت و قدرت است که بر اساس فهم و همت انسان‌های مختلف، متفاوت مى‌شود.

عالي‌ترين درجه پرهيزكاري

«اتقوا الله حق تقاته»(6)؛ حق تقوى آخرين و عالي‌ترين درجه پرهيزگارى است كه پرهيز از هرگونه گناه، عصيان، تعدى و انحراف از حق را شامل مى‌شود. در احادیث داریم که حق تقوى و پرهيزگارى اين است كه پيوسته از فرمان او اطاعت كنى، هيچ‌گاه معصيت ننمايى، همواره به ياد او باشى، او را فراموش نكنى، در برابر نعمت‌هاى او شكرگزار باشى وكفران نعمت او ننمايى. (7)

تنها كساني كه متوجه حق تقوي مي‌شوند

حق تقوى چيزى نيست كه همه افراد بتوانند آن را به دست آورند و جز مخلصون كسى متوجه آن نمى‌گردد اما از آنجا که همیشه معیار، سعی انسان‌ها می‌باشد، تنها، کسی که خود را در صراط به دست آوردن حق تقوى قرار دهد و رسيدن به اين مقام را هدف همت خويش سازد، کفایت می‌کند.

خداى تعالى نه تنها خاصان بلکه همه مردم را دعوت به حق تقوى کرده: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» و سپس دستور داده كه در اين مسير قرار بگيرند و براى رسيدن به اين مقصد تلاش کنند و هركس هر قدر توانایى دارد صرف ‌کند.

مركبي كه انسان را به بهشت مي‌رساند

با سخنی از امام علی (ع) بحث را به پایان می‌رسانیم که فرمودند: «تقوا همچون مركبى است راهوار كه صاحبش بر آن سوار است و زمامش در دست او است و تا دل بهشت او را پيش مى‌برد». چنين تقوایى وقتى محقق مى‌شود كه بر طبق خواسته و رضاى او رفتار شود. در خصوص این که رضای الهی چیست و چگونه حاصل می‌شود در شماره‌های بعد صحبت خواهیم کرد.

1. سوره مبارکه مائده، آیه 2: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْيَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَ‏آنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ»؛ اى كسانى كه ايمان آورديد! مقتضاى ايمان اين است كه شعائر خدا و - چهار - ماه حرام را حلال مشماريد و نيز كشتن و خوردن قرباني‌هاى بى نشان مردم و قرباني‌هاى نشان‌دار آنان را حلال ندانيد و متعرض كسانى كه به اميد فضل و خوشنودى خدا، راه بيت‌الحرام را پيش گرفته‌اند نشويد و هرگاه از احرام در آمديد مى‌توانيد شكار كنيد و دشمنى و كينه كسانى كه نگذاشتند به مسجدالحرام درآیيد شما را وادار به تعدى نكند، يكديگر را در كار نيك و در تقوا يارى كنيد و در گناه و دشمنى به يكديگر كمك مكنيد و از خدا پروا كنيد كه خدا شديد العقاب است.

2. نهج البلاغه، خطبه 233.

3. سوره مبارکه بقره، آیات 5-2: «ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ (2) الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ (3) وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ (4) ُولئِكَ عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (5)؛  اين كتاب كه در آن هيچ نقطه ابهامى نيست راهنماى كسانى است كه تقواى فطرى خود را دارند، آنها كه به عالم غيب ايمان دارند و با نماز كه بهترين مظهر عبوديت است خدا را عبادت و با زكات كه بهترين خدمت به خلق است وظايف اجتماعى خود را انجام مي‌دهند و همان‌هايى كه با آنچه بر تو نازل شده و بدانچه قبل از تو نازل شده ايمان و به آخرت يقين دارند. چنين كسانی بر طريق هدايتى از پروردگار خويش و هم ايشان تنها رستگارانند.

4. سوره مبارکه حشر، آیه 18: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! از خدا بترسيد و هر انسانى منتظر رسيدن به اعمالى كه از پيش فرستاده باشد و از خدا بترسيد چون خدا با خبر است از آنچه مى‌كنيد.

5. سوره مبارکه تغابن، آیه 16: «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا وَ أَنْفِقُوا خَيْراً لِأَنْفُسِكُمْ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛ پس تا آنجا كه مى‌توانيد از خدا بترسيد و بشنويد و اطاعت كنيد و اگر انفاق كنيد براى خـودتـان بـهـتـر اسـت و كـسـانـى كـه مـوفـق شـده بـاشـنـد از بخل نفسانى خويشتن را حفظ كنند چنين كسانى رستگاراند.

6. سوره مبارکه آل عمران،آیه 102: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، از خدا آنطور كه شايسته اوست پروا كنيد و زنهار‌ مبادا جز با حالت اسلام بميريد.

7. در تفسير الدر المنثور‌ از‌ پيامبر (ص) و در تفسير عياشی و معانى الاخبار از امام صادق (ع) نقل شده كه در تفسير حق تقوى فرمودند: «ان يطاع فلا يعصى و يذكر فلا ينسى و يشكر فلا يكفر».

8. الا و ان التقوى مطايا ذلل، حمل عليها اهلها و اعطوا ازمتها، فاوردتهم الجنة.

منابع:

1. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، جلد1، جلد 3 و جلد19.
2. تفسیر نمونه، آیه‌الله مکارم شیرازی، جلد1، جلد3 و جلد 24.
3. صفایی حائری، سخنرانى محرم 1378، مشكلات حكومت دينى.