عزاداری و تحولاتی عمیق در دوره شاه اسماعیل صفوی/ علت ساختن آب انبار‌ها چه بوده است؟

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»- حامد صفائی؛ حکومت صفویه با شاه اسماعیل شروع می شود. کسی که شیعه بود و توانست با تلاش خود این مذهب را در ایران رسمی کند. علاوه بر شاه اسماعیل، دیگر حاکمان دوره صفویه نیز (حداقل در ظاهر) شیعه بودند و تلاش کردند تا مراسم عزاداری به بهترین شکل برگزار شود.

عزاداری در دوره شاه اسماعیل

از آنجا که تا قبل از دوره صفویه، علما و شیعیان نمی‌توانستند به صورت علنی به عزاداری و ابراز عقیده بپردازند، با روی کار آمدن این حکومت، شیعیان و علما عزاداری را بیشتر از آنکه جنبه سیاسی ببخشند، به جنبه احساسی آن اکتفا کردند و در ادامه هم بیان خواهد شد که حکومت صفویه هم با عزاداری آنان همسو بود.

در این فصل نگارنده به این مطلب خواهد پرداخت که نحوه برگزاری عزاداری و نوع واکنش حکومت صفویه به آن چگونه بوده است که البته با توجه به منابع و اسنادی که موجود است، می‌توان به طور کلی بیان کرد حکومت صفویه که خود یکی از حامیان برگزاری عزاداری سیدالشهدا(ع) بوده است، تلاش کرده از این نماد تشیع به عنوان ابزاری برای حکومت خود استفاده کند.

علت التزام شاهان صفوی به برپایی عزاداری

در عصر صفویه، از آنجایی که خود حاکمان، شیعه بودند، خود را ملزم به برپایی و ترویج مکتب اهل بیت و اشاعه مذهب شیعه می دانستند، یاد و ذکر شهادت امام حسین (ع) هم که از شعائر و نمادهای مهم تشیع بوده است، به رشد و شکوفایی می رسد. الزام این امر بدین خاطر بوده که آنان خود را از اولاد امام علی (ع) معرفی کرده و بنیان سلطنت خود را با ترویج و تبلیغ مذهب شیعه و مبارزه با مخالفان و منکران این مذهب استوار ساخته بودند.

رواج و رونق گرفتن عزاداری در تمام ایام سال

در دوره صفویه، عزاداری امام حسین (ع) به تمام مناطق و قلمرو حاکمیت آنان، حتی روستاها نیز کشیده شد. این درحالی است که تا قبل از حکومت صفویه در اصفهان که متعصبان اهل سنت حضور داشتند، برپایی این مراسم میسر نبود. همچنین در این عصر علاوه بر محرم، در ماه‌های صفر و رمضان که مصادف با شهادت دیگر معصومان بود نیز سوگواری و عزاداری انجام می‌شد. درصورتی که تا قبل از آن، سوگواری و عزاداری غیر از عاشورا وجود نداشت.

ذکر مصیبت امام حسین (ع) برتر از تمجید شاهان صفوی

صفویان شاعران را نیز تشویق می کردند به جای تعریف و تمجید از آنان به منقبت ائمه اطهار و ذکر مصیبت امام حسین (ع) بپردازند که نمونه بارز آن شعر محتشم کاشانی است که در این دوره سروده شد و اثر ماندگاری از دوره صفویه به یادگار گذاشت. علاوه بر این، شاهان صفوی نسبت به شعارهای مذهبی و شیعی، تعصب خاصی داشتند که در این باره نصر الله فلسفی می نویسد: «در ده روز اول محرم از طرف شاه و بزرگان و اعیان کشور در پایتخت و شهرهای دیگر، مجالس روضه‌خوانی دائر می‌شد و در شب و روز عاشورا و در روز 21 ماه رمضان دسته‌های سینه زنی به راه می افتاد.»

شریعتی و تمجید از حرکت صفویه

دکتر شریعتی که از منتقدان حکومت صفویه است، می گوید: «صفویه شاهکار عجیبی که کرد این بود که شیعه‌ خون و شهادت و قیام، یعنی تشیع عاشورا را نگه داشت و حسین (ع) را محور همه تبلیغاتش کرد و علی (ع) را مظهر همه نهضتش معرفی کرد. کاری کرد که شدیدترین حالت تحریک و شور و حرکتش را شیعه حفظ کند و هر سال یک ماه و دو ماه و حتی تمام سال را از عاشورا دم زند.»

عزاداری در دوران صفویه از دید سیّاحان

اگر بخواهیم در رابطه با برگزاری عزاداری به گزارشات سیاحان آن دوره هم نگاهی بیندازیم، متوجه می‌شویم که مراسم عزاداری در عصر صفوی از گستردگی خاصی برخوردار بود. با مطالعه سفرنامه‌ها برداشت می‌شود که از زمان صفویه، تکیه‌ها و حسینیه‌ها و موقوفات مربوط به عزاداری امام حسین (ع) شکل گرفت. به طوری‌که در سفرنامه‌ای آمده که یکی از علت‌های اصلی خیرات ایرانیان برای ساختن آب انبار‌ها و نجات مردم از تشنگی، توجه به تشنگی امام حسین (ع) و یاران حضرت بوده است.

استفاده از ادبیات عامه برای ترویج مظلومیت اهل بیت

در زمان شاه اسماعیل برای ترویج مذهب تشیع و مظلومیت اهل بیت پیامبر(ص) از ادبیات عامه و قصه‌گویی نیز استفاده شده است. همچنین داستان‌ها و نوشته‌های حماسی و مذهبی‌ای هم به رشته تحریر درآمد که مربوط به خونخواهان امام حسین (ع) مانند مختار و ... بود.

برای مثال مولف کتاب «تاریخ انقلاب الاسلام بین الخاص و العام» می‌نویسد: «در روز عاشورا یکی از وعاظ، کتاب "روضه‌الشهداء" نوشته حسین واعظ کاشفی را بر منبر می‌خواند ... چون این کتاب به فارسی بود غالب امرای لشگر که ترک بودند، نمی فهمیدند. شاه اسماعیل جهت این مشکل دستور داد تا ملا محمد بغدادی مشهور به فضولی، کتابی در مقتل الحسین به زبان ترکی نوشته و در ماه محرم وعاظ از آن استفاده کنند.»

به تعویق انداختن نوروز، زمانی که مقارن با محرم شود

این حمایت شاهان صفویه از عزاداری بود که باعث شد ایام عزاداری برای امام حسین (ع) از ابتدای محرم تا پایان صفر شناخته شود و به صورت فرهنگ غالب مردم در بیاید که حتی بر مراسم ملی برتری یافت؛ چنانکه اگر سالی ایام عاشورا با عید نوروز مقارن می‌شد، برای رعایت ایام سوگواری، جشن نوروز را به تعویق می انداختند.

عاشورا، عامل محرک احساسات عصر صفوی که دارای پشتوانه الهی بود

در آخر باید گفت که شاهان صفوی، از مراسم عاشورا که در ایران سابقه‌ای دیرینه داشت، برای تبیین و ترویج مذهب تشیع بهره برداری کردند. با توجه به اینکه احساسات از مهمترین عواملی است که می‌تواند جامعه را برای پذیرش عقیده‌ای و رد عقیده دیگر آماده نماید و هر قدر عامل محرک احساسات دارای پشتوانه عقلی و الهی و با فطرت و نیازهای معنوی جامعه متناسب باشد، تغییرات با سرعت بیشتر و آگاهانه‌تر صورت می‌گیرد و زمینه را برای تبیین و تعلیم عقیده جدید مهیا می نماید. حاکمان صفوی هم از این عامل استفاده کرده و توانستند با تکیه بر احساسات مبتنی بر عقل و فطرت، مذهب تشیع را در ایران رسمی کنند.

منابع
1. اسپناقچی پاشازاده، محمد عارف، انقلاب الاسلام بین الخواص والعوام، بکوشش رسول جعفریان، انتشارات دلیل، 1379
2. دلاوله، پیتر، سفرنامه پیتر دلاوله، ترجمه دکتر شجاع الدین شفا، جلد دوم،تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1370
3. شریعتی، علی، تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1352
4. فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، جلد سوم و پنجم، انتشارات علمی، 1339
5. منشی، اسکندر بیک، عالم آرای عباسی، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، جلد دوم، انتشارات دنیای کتاب، 1377
مقاله
1. محرمی، غلامحسن، (پاییز 1382) «تاریخ عزاداری برای امام حسین (ع)»، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، شماره سوم.