فناوری اطلاعات امروزه یکی از موثرترین حوزه های در حال پیشرفت در کشور است که ابعاد متنوعی را در برمی گیرد.
گروه علمی «خبرگزاری دانشجو»؛ فناوری اطلاعات امروزه یکی از موثرترین حوزه های در حال پیشرفت در کشور است که ابعاد متنوعی را در برمی گیرد. فناوری اطلاعات چه در حوزه رسانه و چه در حوزه تولید یکی از منابع توسعه هر کشور است. در این مصاحبه به دنبال دکتر نقی زاده رفتیم که یکی از دانشجویان آینده دار و موثر در این حوزه است. وی دانشجوی سال آخر دکترای سیاست گذاری علم و فناوری در دانشگاه تربیت مدرس است.
توجه به خدمات در حوزه ICT رمز موفقیت در بازار جهانی
بعد سوم در بحث ICT خدمات است، چیزی که در کشور ما به شدت درآمد زا است و ما اصلا از این فرصت استفاده نکردیم درحالیکه حلال بسیاری از مشکلات است. همه ی بحث تکنولوژی تولید سخت افزار و نرمافزار نیست، شاید شما سختافزار را بهطورکلی وارد کنید، اما اینجا باید سیاستها مشخص شودکه هنوز در حوزه ی ICT کشور ما به این جمعبندی مشخص نرسیدیم.
البته سند داریم اما باید روی سند اجماع وجود داشته باشد تا اجرا شود و اگر اجماع نباشد اجرا نمیشود و فقط در حد یک سند باقی میماند. ما در حوزه ی خدمات مانند خدمات دولت الکترونیک به شدت فرصت بهرهبرداری داریم.
در حوزه ی ICT بازار ما در منطقه بعد از ترکیه بزرگترین بازار است، با وجود یک چنین بازاری ما هنوز در حوزه ی خدمات ICT اصلا ارشد نکرده ایم که بخشی از آن به مالکیت فکری برمیگردد و بخش دیگر به تعریف نشدن خوب فضای کاری در جامعه ارتباط دارد، به این معنی که سیاستها برای فعالان اقتصادی جهت ورود به عرصه شفاف نیست.
حوزه ی مهم دیگر telecommunication است که شما شرکتهای بزرگ کشور را در این حوزه میبینید؛ یکی از آنها مخابرات ایران است، دیگری ایرانسل، و بعد هم رایتل که این سه شرکت بزرگترینها هستند و بعد از آن شاید حوزههای کوچکتری هم باشد.
در حوزه ی مخابرات و خطوط ثابت وضع ما خوب است و از متوسط جهانی پایینتر نیستیم، ولی طبق آمار بازار خطوط ثابت در کشورهای در حال توسعه روبه کاهش است و بیشتر به سمت دیتا (data) حرکت میکند، یعنی بیشتر خطوط ثابت به سمت دیتا و انتقالهای دیتا و دیتاهای حجیم میرود.
در زمینه ی موبایل هم پایینتر از متوسط جهانی نیستیم و رشدمان هم بد نبوده است اما در نسلهای تکنولوژی پایین هستیم. ما تازه میخواهیم وارد نسل 3 شویم و جزء کشورهای آخر خطی هستیم و حتی هنوز با مسئله، چالشهای اجتماعی داریم.
ورود سریع تکنولوژی به بازار و عدم فرهنگ سازی/ نداشتن محتوا دلیل ضعف فناوری های داخلی
«خبرگزاری دانشجو»- آیا این مسئله به این علت نیست که ما اول تکنولوژی را وارد میکنیم و بعد به دنبال آماده کردن جامعه میرویم.
نقیزاده: بله، من هم میخواهم همین را بگویم، بحث به همان مسئله ی اجتماعی برمیگردد، اما چون ما تمام ابعاد کار را ندیدیم هم از تکنولوژی عقب هستیم و هم از مسائل اجتماعی آن. حالا اگر تکنولوژی را هم داشته باشیم دچار مسئله هستیم و اگر آن را نداشته باشیم باز هم مسئله داریم.
میخواهم به یک مسئله ی جدیتر تحت عنوان محتوا وارد شوم؛ بحث کلیدی حوزه ی ICT کشورمان محتواست، ما در تولید محتوا ضعیف هستیم. هر تکنولوژی که بیاوریم ما مجبور به تقلید از آن هستیم.
چرا؟ چون ما نمیتوانیم محتوا تولید کنیم. فرقی نمیکند که در نسل 2 یا 3 باشیم اما وقتی به دیتا وارد میشویم چون محتوا نداریم دچار مشکل هستیم. مانند یک چاله است که اگر شما آن را با آب تمیز پر کردید خوب است و اگر این کار را انجام ندادید آب گلآلود آن را پر میکند. چون ما همه چیز را با هم نمیبینیم و اتفاقی که میافتد این است که هم از تکنولوژی عقب هستیم و هم با ورود تکنولوژی از لحاظ مسائل اجتماعی عقب می مانیم.
مثلا ما اول بلوتوث را میآوریم و بعد به این فکر میافتیم که مثلاا چگونه باید آن را در مترو کنترل کرد، سپس تبدیل به یک معضل میشود!!
گاهی اوقات برخی کشورها ورود تکنولوژی را به تأخیر میاندازند تا فضای فرهنگی را آماده کنند و این کار منطقی است. در حوزه ی ICT محتوا، مسئله ی جدی ماست. به عنوان مثال میگوییم محتوایی که سایتهای اصلی خارجی مثل Yahoo و Google تولید میکنند خوب نیست، بعد میگوییم چه چیزی جایگزین آن نماییم؟ چیزی نداریم و میبینیم که جایگزینها، کپیها یا ترجمه شدهی همانهاست و نمی توانیم جایگزین جذاب تولید کنیم.
به دلیل نداشتن محتوای مناسب شبکه اجتماعی Facebook را فیلتر میکنیم و بعد جالب این است که می بینیم آمار ایرانیهایی که در Facebook هستند بسیار بالاست.
در سیاستگذاری علم و تکنولوژی بحثی داریم تحت این عنوان که شما باید قانون و سیاست را به گونهای تعیین کنید که موجب قانونگریزی نشود که این جز اصول است. اگر شما قانون و سیاستی را وضع کردید که خروجی آن کنار گذاشتن قانون توسط همه باشد و این قانونگریزی تبدیل به یک فرهنگ بشود، خطر آن بسیار زیاد است.
چرا؟ چون با این کار فرهنگ قانونگریزی مد می شود. به نظر بنده محدودیت باید به صورت حرفهای گذاشته بشود، درحالیکه ما خیلی ساده این کار را انجام دادیم. مانند این است که جلوی سیل فقط چند عدد سنگ بگذاریم. ابتدا کار را کند میکند اما اگر این سیلبند بشکند همه را آب میبرد.
بنابراین نیاز به فکر اصولی داریم و نباید دنبال راه فرار به این شکل باشیم که کلاا بگوییم شبکه ی اجتماعی تعطیل. شبکه ی اجتماعی در اینترنت یک پارادایم و فضای عجیبی است و میتواند کارکردهای فوقالعادهای برای ما داشته باشد، یعنی ما می توانیم بازیگر اصلی آن باشیم.
ما موجهای تکنولوژی داریم و ICT یکی از این موجهای تکنولوژی است که میتوانیم سوار بر آن مسیر رشدی را که می خواهیم طی50 سال طی کنیم در طول 10-20 سال بپیماییم. اگر ما در حوزه ی شبکههای اجتماعی زیرکانه و حرفهای برخورد کنیم میتوانیم فرهنگ و عقاید خودمان را به شکل بسیار راحت در حوزه ی فضای مجازی گسترش دهیم.
حالت واکنشی و passive وجود دارد که در حوزه ی ICT عمده ی فعالیتهای ما به همین شکل است؛ یعنی منتظر هستیم که یک اتفاقی بیفتد و ما هم یک حرکت معمولی انجام دهیم و ببینیم نتیجه آن چه خواهد شد. درحالیکه ما در حوزه ی محتوا به حرکات فعالانه احتیاج داریم.
ما باید در شبکههای اجتماعی حرکت کنیم اما حرکت باید با ظرافت همراه باشد. ما میتوانیم از ظرفیتها استفاده ی بهینه کنیم که یکی از فاکتورهای آن فرهنگسازی است. الان هم که شورایعالی مجازی تشکیل شده در اصل پاسخی به همین مسائل است.
مجموعهی نظام و مقام معظم رهبری به عنوان مسئول آن به این نتیجه رسیدند که حوزه ی مجازی هم آسیبها و هم فرصت های بسیار زیادی دارد.
ملی کردن اینترنت و استفاده از عنوان مناسب برای مطرح کردن فناوری های داخلی
اینترنت ملی هم یکی از همان بدسلیقگیهایی بود که در نامگذاری مطرح شد. همه ی کشورهای پیشرفته ی دنیا اینترنت ملی را تحت عنوان شبکه ی ملی اطلاعات دارند. ما مجبور نیستیم که حساب بانکی را بفرستیم از امریکا به ایران بیاید و این یک کار اشتباه است که دلیل آن هم بسیار شفاف و واضح است.
حتی اگر شبکهی ملی اطلاعات شکل بگیرد ما نمی توانیم از آن استفاده بهینه کنیم به این دلیل که محتوا نداریم. وقتی می گوییم شبکه ی ملی اطلاعات یعنی باید محتوا داشته باشیم اما الان به اندازه کافی محتوای ملی نداریم. ما حتی فناوریهای مرتبط با این حوزه را هم نداریم و شاید مطرح کردن برخی مسائل به این دلیل است که شائبههایی را به وجود میآورد. به عنوان مثال گفته می شود ایمیل ملی و بعد دستور میدهیم که همه از ایمیلهای ملی استفاده کنند که این اقدامات ابتدا باید فرهنگ سازی شود.
«خبرگزاری دانشجو»- آیا اصلاا ملی کردن همه چیز درست است؟
نقیزاده: خوب است ایمیل ملی داشته باشیم اما میگویند ایمیل شما چقدر ظرفیت دارد. شما میگویید ایمیل را ثبتنام کنید. اما دیگر چنین چیزی که شما بخواهید به پست بروید و ایمیل ثبتنام کنید منسوخ است. یا اینکه شما چه امکاناتی در ایمیل میدهید؟ امکانات خودتان را با Yahoo و Google مقایسه کنید. نباید دستورالعمل را خراب کنیم که اگر یک بار دیگر دستورالعمل دادیم کسی آن را اجرا نمیکند.
«خبرگزاری دانشجو»- من احساس میکنم که در اقدامات ما دید سنتی مدرنیته وجود دارد؛ یعنی میخواهیم یک تکنولوژی را ملیگرایی کنند اما اصرارمان بر این است که مثلاا در ازای ایمیلی که میخواهیم به شما بدهیم یک پروندهای هرچند مختصر باید از شما داشته باشیم که اگر در آینده از ایمیل شما سوءاستفاده شد، قابل پیگیری باشد. مسئله ی قابل پیگیری بودن و نظارت داشتن خوب است ولی در هیچ جای دنیا به این صورت انجام نمیشود.
نقیزاده: این را قبول دارم اما مطمئنا روال از این پیشرفتهتر انجام میشود. دلیل این امر سطحی نگری است که متاسفانه در حوزه ی ICT کشور وجود دارد. Yahoo و Google سیستمهای بسیار پیشرفتهای برای رصد دارند و هرچه بخواهند می توانند به اطلاعات دست یابند ولی این کار را با برنامهریزی انجام میدهند. اولاا قرار نیست چنین کاری را برای همه انجام بدهند و دوما برنامهریزی دارند.
بخشی از این مشکل مربوط به سیاستگذارها میشود و بخش دیگر مربوط به متخصصها که هنوز به این حوزهها وارد نشده اند.
دید فنی تنها را حل مشکلات نیست/ تقویت دید مدیریتی
در انتها چون حوزه ی ICT ما بیشتر فنی باقی مانده و کمتر کسی است که بتواند به این موارد فکر بکند و درک کند که این مسئله جدیتر است. ما باید در حوزههای آموزشی به سمتی حرکت کنیم که رشتههای مدیریتی مرتبط با حوزهی IT گسترش یابد. باید بدانیم که رفع این مشکلات همتی همگانی و مدیریت خوب مسئولین را طلب می کند. مسئله دیگر این است ما یک آیندهنگاری واقعی از حوزة ICT کشور نداریم. بنده نام آن را «آیندهنگاری عملیاتی» میگذارم که همه ی کشورهای پیشرفته دارند.
تکنولوژی دو بعد دارد: بعد نرم و بعد سخت. شاید شما تصمیم بگیرید بهطورکلی تکنولوژی سخت خود را از خارج وارد کنید. ما حتما مجبور نیستیم سختافزار موردنیاز خود را تولید نماییم. مثلاا شاید ما اصلاا نمیخواهیم موبایل تولید کنیم، می خواهیم آن را وارد کرده و سپس در زمینه ی خدمات موبایل کار کنیم و بعد به همه ی دنیا نرمافزار موبایل صادر نماییم.
ما که نمیتوانیم همزمان در 10 حوزه کار کنیم، چون بالاخره ظرفیت ما هم محدود است، حتی امریکا هم نمیتواند در همهی این حوزهها کار کند، همه اروپا با هم نمیتواند در همهی این حوزهها کار کند و به همین دلیل بازیگران جدیدی مثل چین اضافه شدند، چون هر کشوری ظرفیت محدودی دارد.
پروژه ی «آینده نگاری» مهمترین برنامه اصناف مختلف ICT
به همت پژوهشکده ی مطالعات فناوری ریاست جمهوری با همکاری مجامع سیاستگذاری و شرکت های فعال حوزه ی ICT پروژه ملی تحت عنوان «آیندهنگاری فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران» تعریف و آغاز شده است.
کار و بحث اصلی این پروژه این است که ببینند در آینده حوزهی ICT کشور و یا جهان به کدام سمت میرود و اولویتهای ما چیست و باید در حوزههای مختلف چه کاری انجام دهیم. انشاءالله قرار است تا شهریور ماه اولویتها مشخص شود و سپس فرایند اصلی شروع خواهد شد که قرار است همهی ذینفعان حوزه ی ICT کشور درگیر این پروژه بشوند تا در مورد آینده پیشبینی و تصمیمگیری صورت بگیرد تا بتوان براساس آن حرکت کرد.
چنین پروژههایی سابقه ی زیادی دارند، بهعنوان مثال در ژاپن 50 سال است که چنین کاری در تمامی تکنولوژیها و نه فقط در ICT انجام میشود. عمل امروز ما متعلق به تصمیم دیروز ماست که درست نیست.
اگر ما در این فضا به سمت آیندهنگاری حوزهی ICT به شکل واقعا حرفهای عمل کنیم و این پروژه خوب پیش برود، من مطمئن هستم که انشاءالله طی سالهای آینده در فرآیندی قرار میگیریم که توسعه ی تکنولوژی به معنای واقعی در حوزه های مختلف ICT تحقق پیدا کند. در هر صورت شبکه ی اجتماعی چیزی نبود که ما نتوانیم آن را پنج سال پیش، پیشبینی کنیم.
خدمات پر سود در زندگی مجازی (Virtual Life)
حتی ما الان یکسری مفاهیم جدید تحت عنوان Virtual life (زندگی مجازی) داریم. شما میدانید که مثلاا در فضای مجازی مبلمان میفروشند، نه مبلمان فیزیکی، بلکه مبلمان برای فضای مجازی شما، که این جزء یکی از بخشهای پردرآمد شبکه های اجتماعی است، خب این مسئله را چگونه باید توجیه نمود؟!
الان من این کارکردها را برای شما میگویم شما ببینید ما در آینده به چه سمتی حرکت میکنیم. در نظر بگیرید که 7-8 ساعت از شبانهروز را در فضای مجازی به سر ببرید و دائما با ایمیل و شبکه اجتماعی کار کنید و این فضای مجازی بخشی از زندگی شما بشود.
برای این مسئله که سطح جهانی به سمت فردگرایی حرکت میکند باید فکری صورت گیرد و شما در بیرون و فضای جمع نیستید و فضای مجازی برای شما ارزش بیشتری پیدا میکند. بعد میبینید که کارکرد همان مبل در فضای مجازی هم معنا پیدا میشود. چگونه؟ الان سایتهایی هستند که چنین چیزی را میفروشند و یا طراحی مبلمان برای شبکه اجتماعیتان را بر عهده می گیرند. بنابراین جریان بسیار متفاوت میشود و بعد اگر وارد صفحه شخصی فردی می شوید و میبینید مبلمان دارد میگویید او جزء افراد پولدار است.
بنابراین کارکردهای اجتماعی وارد فضای مجازی هم میشود. اینها چیزهایی است که نیاز به پیشبینی دارد. اگر یک بازی در خارج طراحی میشود که در ایران همه میروند و عضو آن میشوند و برای خارج از کشور پول میفرستند (همانطور که اخیرا دیدید) همه از کارکردهای اجتماعی این مسائل است.
پیش بینی آینده عامل موفقیت امروز
اگر الان شما پیشبینی کردید، بعدا شما میتوانید خارجیها را بیاورید و کاری کنید که از فرهنگ شما استفاده کنند و اگر شما این کار را انجام ندادید ایرانیها میروند و از فرهنگ آنها استفاده مینمایند. این مسئله بسیار شفاف است.
انشاءالله پروژه «آیندهنگاری» انجام شود و خوب پیش برود و مشارکت سیاستگذاران و پژوهشگران و شرکتها و همه ی اعضای جامعه را در پی داشته باشد.
«خبرگزاری دانشجو»- این پروژه چند ساله است؟
نقیزاده: قرار است حوزهی هدفگذاری طبق چیزی که من اطلاع دارم تا پایان شهریورماه تمام شود و بعد خود پروژه هم بین 5/1 تا 2 سال طول میکشد.
«خبرگزاری دانشجو»- این پروژه زیر نظر چه مرجعی است؟
نقیزاده: پژوهشکده مطالعات فناوری ریاست جمهوری.
«خبرگزاری دانشجو»- ضمانت اجرایی آن چیست؟
نقیزاده: ضمانت اجرایی آن اجماع است. چیزی که فعلاا بنده اطلاع دارم نهادهای سیاستگذاری و شرکتهای خصوصی، به آن وارد شدهاند و تضمین آن خود اینها هستند. وقتی شرکتهای خصوصی میبینند همه ی جامعه اجماع دارند و همه ی متخصصان معتقدند این برنامه خوب است، پس حتما خوب است و همه خودشان میروند در این زمینه کار میکنند.
بنابراین آن اجماعی که وجود دارد محل اجراست، مگر ما الان سند کم داریم؟! مگر سندهای مصوب ما اجرا شده است؟! بنابراین چیزی که روی آن اجماع باشد اجرا میشود و چیزی که روی آن اجماع صورت نگیرد به مرحله ی اجرا هم نمیرسد. این اجماع نیاز به بخش خصوصی، بخش دولتی، پژوهشگران، صنفیها و ... دارد، به عبارتی همه ی جامعه باید در آن درگیر شوند و زمانیکه همه ی جامعه درگیر شدند میتوانیم انتظار داشته باشیم خروجی کار قابل اجرا باشد.
اما اگر سیاستگذاران بدون در نظر گرفتن بخش خصوصی قانون بنویسند هرگز اجرا نمیشود چون بخش خصوصی بدون اینکه با سیاستگذار هماهنگ باشد کار خودش را انجام میدهد. پس این یک بحث جدی است که ما باید در حوزه ی ICT داشته باشیم، همچنین بحث نظام صنفی هم خیلی مهم است و دانشگاهیان ما باید به این سمت حرکت کنند.
«خبرگزاری دانشجو»- آیا طی این روند تدبیراتی برای رشتهها و واحدهای درسی بخش دانشگاهی در نظر گرفته شده است؟
نقیزاده: من اطلاعی ندارم و در این زمینه باید آقای دکتر اخوان و همکاران ایشان و وزارت ICT پاسخگو باشند، ولی واقعیت این است که حتما نیاز داریم. نقطه قوت ما فقط منابع انسانی ماست و واقعا ما در زمینه منابع انسانی حوزةه ی ICT پیشرو هستیم، ولی باید لینک مناسب نیروی انسانی و مطالب آموزشی به آنان با نیازهای جامعه ی ما همخوانی داشته باشد.
ضعف سیاست گذاری بیشتر از ضعف نیروی انسانی است
اما در مجموع ضعف نیروی انسانی ما به اندازه ی ضعف سیاستگذاری ما در حوزه ی ارتباط بین صنعت و دانشگاه که بسیار شدید است، نمیباشد. انشاءالله آن هم با سیاستهای جامع حل می شود و البته احتیاج به مراجع بالادستی دارد که با همه ی بخشها در ارتباطند.
یعنی در اینجا شرکتهای موبایل، سیاستگذار، پژوهشگر و ... باید باشند و بعد وقتی اینها با هم هماهنگ شدند، موج ایجاد می کنند، اما در غیر اینصورت خیلی سخت است که موجی بدون حضور بازیگران اصلی ما شکل بگیرد و اگر هم شکل بگیرد موجهای ناقصی است که میآیند و خیلی زود هم میروند.
در مجموع صنعت ICT کشور با همه ی پیشرفتهایی که کرده است، دارای نقاط ضعفی است اما ظرفیتهای خیلی بالایی نیز دارد. ما بازار بسیار گستردهای داریم و خیلی از مشکلات کشورمان از جمله ترافیک را میتوانیم از طریق ICT حل کنیم.
یکی از راههای فرار، چالشهایی است که در عرصه ی ارتباطات بینالمللی برای ما ایجاد شده است، حوزه ی ICT است. ما دارای فضا و ظرفیت نیروی هستیم که باید از آن به شکل بهینه استفاده نماییم و نه اینکه ما دانشجو تربیت کنیم و کشورهای خارجی استفاده آن را ببرند. انشاءالله با درایتهایی که در وزارت ICT و شورایعالی مجازی روی مقوله ی ICT کشور انجام میشود این انتظار وجود دارد که ما در آینده وضعیت بهتری داشته باشیم.
همچنین باید در نظر داشت آن تکنولوژی برای ما خوب است که متناسب با ماست و این تکنولوژی میتواند بالا، پایین یا متوسط باشد. یکی از پروفسورهای دانشگاه کبک میهمان ما بود و من با ایشان در مورد سطح تکنولوژی صحبت میکردم، ایشان میگفتند من اصلاا این واژهها را در کانادا نمی بینم و این چیزها فقط مختص کشور شماست در آنجا کسی چنین تفکیکهایی را برای تکنولوژی انجام نمی دهد و هرکس به اندازه نیازش از تکنولوژی استفاده می کند نه اینکه همه به سطح بالایی از تکنولوژی دسترسی داشته باشند، بلکه باید از تکنولوژی متناسب استفاده کنند.