طبیعت ‌گرایی آمیخته با تعقل و تدبر در اسلام

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، زینب صارم؛ رویکرد دین به مظاهر طبیعت را می توان یکی از نقاط عطف اسلام نسبت به سایر ادیان دانست؛ در قرآن، ادعیه و احادیث اهل بیت به کرات از زیبایی ها و شگفتی های طبیعت بحث شده است. خداوند کریم بارها در قرآن از آسمان، زمین، ستارگان و دیگر نمادهای طبیعت صحبت کرده است.

روز مرگی اولین آسیب نگاه مدبرانه به طبیعت است

هرچند که نگاه قرآن به طبیعت، محل بحث بسیاری دارد، اما یکی از نکات اساسی و بنیادین نگاه به طبیعت در قرآن و احادیث اهل بیت آن است که طبیعت زمینه و بستری مناسب است که انسان ها به وسیله آن بتوانند به نگاه توحیدی دست بیابند؛ اما واقعیت آن است که نگاه یک نواخت و روزمرگی زندگانی سبب شده است که نه تنها از طبیعت فاصله بگیریم، بلکه با زاویه دیدی به آن نداشته باشیم.

یکی از منطق های قرآنی که به انسانها می آموزد چگونه خود را از دام نگاه یکنواخت و روزمره به طبیعت رها کنند داشتن یک نوع نگاه سلبی است. بدین معنا که انسان ها به طلوع و غروب خورشید، وجود آب، کوهها، گردش زمین و به وجود آمدن فصل ها عادت کرده اند، غافل از آن که همه این امور توسط خالقی عالم و قادر در حال اداره شدن است.

منطق سلبی به انسان ها می آموزد که با نگاهی مدبرانه به اطراف خویش نظر کنند. به عنوان نمونه از خود بپرسند: «اگر روزی خورشید غروب کند و دیگر طلوعی در پی آن نباشد سرنوشت انسان چه می شود؟ و چه کسی خالق این نظم در عالم است؟

چناچه قرآن درسوره ملک آیه 30 می فرماید:« قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتیکُمْ بِماءٍ مَعینٍ»؛ اگر دیدید که چشمه آبتان فرو خشکید چه کسى شما را آب گوارا خواهد رسانید؟

نگاه دین به طبیعت همواره همراه با حکمت و مدبرانه بوده است؛ بدان معنا که از انسان ها انتظار دارد با کشف شگفتی‌ها و دقت در نظام احسن آفرینش پی به صانعی توانا و قادر ببرند. اما جدا از بحث روزمرگی و عادت به مظاهر طبیعی شاهد آن هستیم که نگاه به شگفتی ها و زیبایی های خلقت بستری مناسب برای گام های موثر به سمت خداشناسی نیست.

مهم ترین آسیب در رویکرد توحیدی به طبیعت

دومین آسیب شناسی و مهم ترین علت این غفلت را می توان در این مسئله دانست که برای انسانها طبیعت به عنوان وسیله آموزشی جدی در مبحث خداشناسی تعریف نشده است. بدان معنا که آدمیان از درختان نور خورشید آمدن بهار برف و باران بهره های فراوان مادی بسیاری می برند و در حقیقت رزق مادی خود را از آن تامین می کنند، اما غافل از این حقیقت بزرگ و سرنوشت ساز هستند که طبیعت همان گونه که وسیله ای برای تامین رزق مادی آدمیان است یکی از بهترین و مناسب ترین بسترها برای تامین رزق معنوی و حرکت به سمت خداشناسی است.

با همراهی و بهره بردن از قوه تعقل در کنار نگاه به طبیعت می توان به مفاهیم با ارزشی در رابطه با خداشناسی رسید. استفاده از طبیعت تنها نباید صرف مسائل جسمانی باشد، بلکه با نگاه فرا مادی و با کمک عقل می توان رویکردی مدبرانه به طبیعت داشت.

طبیعت و قرآن

نگاه مدبرانه به طبیعت بارها در قرآن مورد تاکید قرار گرفته است. به عنوان نمونه می توان به سوره مبارکه آل عمران آیات 90و 91 اشاره کرد:« إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ‏. الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّار»

همچنین آیه 164 سوره بقره نیز از  مظاهر طبیعی به عنوان منبعی غنی برای تفکر و تدبر در جریان خداشناسی نام می برد: « إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُون‏»

بهار و شگفتی های آن از زبان امام صادق(ع)

آمدن بهار و نو شدن فصل بهانه ای مناسب برای اندیشیدن در اتقان عالم خلقت و حسن صنعت آفرینش است. امام صادق (ع) در کتاب توحید مفضل درباره رویش دوباره برگ ها در بهار می فرماید: «اى مفضّل! در آفرینش برگ بنگر و تأمل کن. چنان که مى‏بینى سطح تمام برگ را چیزهایى چون رگ پوشانیده است، برخى بزرگترند که به صورت طولى و عرضى کشیده شده‏اند و برخى نازک و ظریف‏اند و گویى که در میان رگهاى اصلى ماهرانه بافته شده‏اند.

اگر بشر با دست خود چنین کارى مى‏کرد یک ساله قادر به ساخت یکى از آنها نیز نبود. و در کار خود به ابزار، حرکت، کار و تلاش و سخن گفتن نیاز داشت، در حالى که تنها در چند روز از فصل بهار، دشت و دریا و کوه و صحرا سرشار و آکنده از این برگ‌ها مى‏شود. در این کار جز نفوذ اراده ردّ نپذیر الهى هیچ سخن، تلاش و حرکتى وجود ندارد».

امام صادق (ع) در گفت و گو با مفضل نوع نگاه توحیدی به شگفتی های طبیعت را تشریح می کند؛ ایشان حکمت و علم به کار رفته در صنع موجودات را رهنمایی بزرگ برای رسیدن به خداشناسی می داند. امام صادق (ع) می فرماید: «اى مفضّل! در ویژگى شگفتى که در آفرینش چهارپایان نهاده شده بیندیش. آنها وقتى که مردند مانند انسانها که یک دیگر را در خاک مى‏نهند خود را مخفى مى‏کنند. و اگر چنین نبود این همه مردار حیوانات وحشى، درندگان و جز آن کجاست که پیدا نیست؟ این حیوانات که اندک نیستند تا پیدا نباشند. حتى اگر کسى بگوید شماره آنها بیش از مردم است سختى راست گفته است.

در کوه و صحرا به دسته‏هاى انبوه آهوان، گاوهاى وحشى، گورخران، گوزنها و بزهاى کوهى و همچنین به درندگانى چون شیرها، پلنگها، گرگها، کفتارها و ... و به حشرات و جنبندگان روى زمین و به دسته‏هاى پرندگانى چون کلاغها، سنگخواره‏ها، غازها، کبوتران و پرندگان درنده و گوشتخوار بنگر. این همه حیوان گونه‏گون وقتى که مى‏میرند جز شمار اندکى که صیادى شکار کند و یا درنده‏اى بدرد هیچ کدام پیدا نیستند.

این حیوانات وقتى که احساس کردند که زمان مرگشان فرا رسیده در جاى پست و گودى مخفى مى‏شوند و در همان جا مى‏میرند. اگر چنین نبود تمام دشت [و کوه و دریا] از بوى گندیده و فساد آنها فاسد مى‏شد و بیماریهاى کشنده‏اى چون وبا در همه جا منتشر مى‏گشت.

بنگر که چگونه این خصلت آدمى که آن را در آغاز آفرینش انسان، از به خاکسپارى کلاغى توسط کلاغ دیگر فرا گرفت در سرشت حیوانات نهاده شده‏ است تا آدمى از آلودگى و بیماریهاى گونه‏گون جان سالم به در برد؟»

بهار و رستاخیز طبیعت بی شک یکی از مناسب ترین زمان هایی است که مومنان فرصت اندیشه در شگفتی و زیبایی های خلقت دارند تا بهره معنوی خود را از طبیعت بستانند.