تعقل در طبیعت؛ بستری برای ایمان آوردن ملحدان به خدا/ زمین و شگفتی های آن از نگاه امام صادق(ع)

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»- زینب صارم؛ در شماره پیشین بهره‌مندی از بهار و طبیعت در نگاه فرا مادی بررسی شد بدین معنا که نعمات خداوندی در طبیعت مانند درختان، خورشید، باران و باد تنها ثمره مادی برای انسان‌ها ندارند، بلکه با تدبر در تمام این نعمات می‌توان، متوجه شد که صانعی عالم و قادر در پشت پرده طبیعت وجود دارد.

روزمرگی و عادت به گردش ایام و دیدن هر روزه، هرساله جریانات طبیعت سبب شده است که اکثر مردمان از تفکر و تدبر در علل و نظم وپیچیدگی این امر شگرف غافل بمانند؛ برای رهایی از این آسیب به استفاده از منطق سلبی اشاره شد که کمک به سزایی خواهد کرد تا از نگاه روزمره به طبیعت رهایی یابیم.
 

مهم‌ترین آسیب شناسی در داشتن رویکرد توحیدی به طبیعت آن است که اکثر افراد از کیفیت و ماهیت این نوع نگاه ناآگاه هستند؛ به بیان دیگر نکته اساسی این است که چگونه به طبیعت نگاه کنیم تا ثمره این نگاه و تفکر، توحید باشد تا آن جا که ما را در استفاده از طبیعت برای حرکت در مسیر خداشناسی یاری کند.
 

تفکر و تعقل در جلوه‌های قدرت خدا در طبیعت

جلوه‌های گوناگون طبیعت و جهان آفرینش مظهری از قدرت و علم بی‌انتهای خداوند است؛ تفکر و تعقل در طبیعت و قدرت های خداوندی یکی از اموری است که اهل بیت به آن توجه بسیار می‌کردند؛ امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: «افضل العباده ادمان التفکر فی الله و فی قدرته» بهترین عبادت ادامه تفکر و اندیشه است درباره خدا و قدرت خداوندى است.
 

واژه ادمان در حدیث به معنای ادامه تفکر و اندیشه درباره خدا و قدرت خداوندى است؛ پی بردن به قدرت خداوند در طبیعت نیازمند به چند امر اساسی است. اول آنکه برای تفکر در طبیعت شناسایی شگفتی‌های عالم خلقت ضروری است؛ چناچه خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ. وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ‏.» در زمین و در وجود خودتان آیاتى است براى اهل یقین آیا نمى‏بینید؟
 

بی شک بدون مطالعه و شناخت عالم طبیعت موفق به گام برداشتن در این مسیر نخواهیم بود. بدان معنا که صرف نگاه بدون تعقل و توجه به ظواهر نخواهیم توانست به تفکر در عالم خلقت دست بیابیم. سرتاسر آفرینش اعم از خلقت آسمان‌ها، زمین و بدن انسان آکنده از حکمت‌ها و ظرایفی است.
 

نخستین گام برای تدبر در نظام هستی چیست؟
 

بنابر این گام نخست برای تدبر در نظام هستی برای رسیدن به خداشناسی فهم و کشف شگفتی‌های خلقت است؛ چناچه بدون مطالعه و آگاهی، تفکر در خلقت آسمان و زمین امری سخت و غیر کارآمد خواهد بود. خداوند متعال در قرآن نیز به این موضوع اشاره می‌کند و می‌فرماید: «قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ.» سوره مبارکه عنکبوت آیه20 ؛‌ به آنان بگو در روى زمین سیر کنید و دقت نمائید که ابتدا خلقت و آفرینش چگونه بوده سپس همان خدا مجددا در عالم آخرت این موجودات را مى‏آورد. قطعا خداوند متعال به هر آفرینشى توانا است. این امر انسانی را به تعقل وا می‌دارد.

فیلسوف بزرگ آنتونی فلو، با تعقل در طبیعت ایمان آورد

کشف حقایق هستی تا به حال منجر به ایمان آوردن ملحدان بسیاری شده است که از جمله آن می‌توان به آنتونی فلو، فیلسوف بزرگ انگلیسی اشاره کرد؛ وی در این باره می‌گوید: «از راه مطالعه و اکتشافات پی به وجود خدایی برده‌ام که جهان هستی را آفریده است که مفهوم اسلامی خدا به این عقیده من نزدیک‌تر است؛ من پس از مطالعات فراوان به این نتیجه رسیدم جهان هستی ساخته خدایی است، متأسفانه من سال‌ها ایده‌‌های الحادی در جهان می‌گسترانیدم.
 

وی درباره شگفتی های خلقت خاطر نشان می‌کند؛ با مطالعه تفاسیر علمای اسلام درباره مراحل خلقت انسان بسیار شیفته و جذب شدم و به گونه‌ای شد که مدت‌ها به فکر فرو رفتم.(لازم به توضیح است فلو نویسنده چندین کتاب و صدها مقاله درباره بی‌دینی و الحاد است.)
 

نگاهی به یکی از شگفتی‌های بدن انسان
 

به عنوان نمونه می‌توان به هزاران شگفتی و حکمت در بدن انسان اشاره کرد؛ بر همگان آشکار است که اسید معده انسان بسیار قوی است. این اسید حتی توانایی حل زینک را نیز دارد. این یعنی یک قدرت اسیدی بسیار بالا در معده انسان وجود دارد، اما دلیل اینکه اسید معده به خود ما آسیب نمی‌رساند این است که سلول‌هایی برای محافظت از معده در برابر اسید خودش لایه پوششی ایجاد کرده اند.
 
زمین و شگفتی های آن از نگاه امام صادق(ع)
 
پس از کشف حقیقت و درک شگفتی‌های عالم گام بعدی را می‌توان ارتباط برقرار کردن میان پدیده های هستی دانست؛ بدان معنا که تمام پدیده‌های هستی به نحو هدفمندی با خود و دنیای اطراف خویش ارتباط دارند. به عنوان نمونه می‌توان به حدیث امام صادق (ع) در ارتباط با کارآمدی زمین در رابطه با شکل و ظاهرش اشاره کرد. امام صادق(ع) می فرماید: «اى مفضّل! در بسترى که خداوند براى جواهر چهارگانه آفریده تا بطور گسترده رفع نیاز شود بنگر. از جمله گستردگى این زمین و کشیدن آن است. اگر این گونه وسیع و گسترده نبود چگونه جایها و مساکن مردم، کشتزارها، چراگاه‌ها، جنگلها و درختان، داروهاى فراوان، معادن بى‏شمار و پرفایده و بسیار را در خود جاى مى‏داد؟ چه بسا کسى این فلات‌هاى خشک و دشت‌هاى دهشت‏آور را بى‏ثمر و بیهوده‏ می انگارد؛ حال آنکه این مکان ها، جایگاه حیوانات و مسکن و چراگاه آنهاست.
 

اگر زمین گسترده نبود گویى که مردم در میان حصارى تنگ گرفتارند

نیز آنگاه که مردم در اضطرار مى‏افتند که از وطن خود به جاى دیگر رحل اقامت افکنند به این مناطق مى‏روند. چه بسیار فلات‌ها و دشت‌ها که به کاخها و بهشت‌ها تبدیل شده و مردم در آنها سکنى گزیده‏اند! اگر زمین گسترده نبود گویى که مردم در میان حصارى تنگ گرفتارند و اگر ضرورت و امرى ناگوار ناچارشان کرد که ترک وطن کنند هیچ مکانى نمى‏یافتند.
 

زمین آرام؛ مکانی برای استقرار و ثبات اشیاء

امام صادق(ع) ادامه می‌دهند و می‌فرمایند: «در آفرینش زمین و در این شکل و هیأت بنگر، زمین آن گونه آرام است که گویى هیچ حرکتى ندارد و ساکت است و براى استقرار و ثبات اشیاء جاى مناسبى است. مردم مى‏توانند بر روى آن در رفع نیازهایشان بکوشند، آرام بنشینند، به راحتى بخوابند و هیچ تزلزلى در کارشان پدید نیاید.
 

اگر زمین، لرزان و ناآرام بود اینان قادر به ساخت بنا، نجارى و یا هر صنعت و حرفه دیگر نبودند و اگر زمین زیر پایشان مى‏لرزید زندگى براى اینان گوارا نبود. اگر به حال مردم که در وقت وقوع زلزله زود گذر پدید مى‏آید و اینان خانه و کاشانه خود را مى‏گذارند و از آنها فرار مى‏کنند، بنگرى به این سخن بیشتر پى مى‏برى.»

نان و آب اصل و رأس معاش و زندگى انسان به شمار مى‏روند

همچنین امام صادق (ع) به رابطه آب با زندگانی انسان اشاره می‌کند و می‌فرماید: «اى مفضّل! بدان که نان و آب اصل و رأس معاش و زندگى انسان به شمار مى‏روند. به حکمت‌ها و تدابیر نهفته در آنها بنگر. نیاز آدمى به آب شدیدتر از نیازش به نان است؛ زیرا شکیبایى او بر گرسنگى بیش از صبر او در تشنگى است. این به خاطر آن است که بدن انسان به آب بیشتر از نان محتاج است. چون که آدمى براى نوشیدن، شستن خود و لباس [و ظروفش‏] و سیراب کردن حیوانات و آبیارى مزرعه به آب نیازمند است. به خاطر این نیازهاى فراوان، آب براحتى در دسترس قرار گرفته تا انسان براى خریدن و تحصیل آن در دشوارى و رنج فراوان نیفتد.

انسان اگر مشغول نباشد بر اثر سرمستى و بیکارى، باعث زیان خود و نزدیکانش مى‏گردد

اما نان جز با رنج و مشقت و تلاش و حرکت به دست نمى‏آید تا انسان [به کسب حلال مشغول شود و] به خاطر بیکارى و بطالت در سرمستى و فساد غوطه‏ور نگردد. آیا نمى‏بینى که طفل را با اینکه به سنّ آموزش نرسیده است در نزد مربّى مى‏گذارند تا از بازى و فسادى که چه بسا او و خانواده‏اش را در امر ناگوارى بیفکند، به دور ماند؟ انسان نیز این گونه است، اگر مشغول نباشد بر اثر سرمستى و خوشحالى و بیکارى، باعث زیان خود و نزدیکانش مى‏گردد. براى درک این واقعیت به کسانى بنگر که در ثروت، رفاه، بى‏نیازى و خوشى بزرگ شده‏اند. و ببین که کارشان به کجا کشیده مى‏شود.»
 

در کلّ نظام هستی شاهد جریان یافتن تدبیری عالمانه توسط صانعی قادر هستیم که ارتباط مخلوقات با خویش و دنیای اطراف را به نحو هدفمند و بسیار هوشمندانه نظم می‌دهد که موارد بسیاری از این شگفتی‌ها در احادیث و قرآن وجود دارد؛ هرچند که پیشرفت علوم تجربی و بیشتر شدن دانش انسان سبب روشن شدن زوایای مختلف آفرینش نیز شده است.
 

به عنوان نمونه در متن به انسان اشاره شد؛ انسان از یک سو به نوعی خلق شده که سرتاسر آکنده از شگفتی‌هایی است که نیازهای خود را برطرف می‌کند مانند اسید معده که به آن اشاره شد و از سوی دیگر ارتباط وی با جهان هستی به نحو معنادار و مدبرانه‌ای نظم داده شده است که می‌توان به رابطه آب و انسان در حدیث امام صادق (ع) اشاره کرد؛ همه این موارد و جزئیات آشکارا اثبات وجود صانع و خالقی قدرتمند را می‌کنند.