کیسه‌های پلاستیکی، بلای جان قرن جدید!

گروه اجتماعی «خبرگزاری دانشجو»؛ اگر طی هفته گذشته، سری به میدان های میوه و تره بار زده باشید، خواهید دید بر خلاف گذشته که اقلام و میوه ها را در کیسه به مشتری تحویل می دادند، این بار کیسه های پارچه ای جایگزین این کیسه ها شده است. هفته بدون کیسه پلاستیکی، نمادی است برای فرهنگسازی این جریان برای تمام روزهای سال.

کیسه های پلاستیکی و ظروف یک بار مصرف، یکی از مصداق های جریان رفاهند. زمانی که این کیسه ها و ظروف جایگزین کیسه های پارچه ای و کاغذی شدند، شاید کمتر کسی فکر می کرد در آینده همین جایگزین ها تبدیل به یکی از معضلات محیط زیست می شود.

آمار تکان دهنده است. بر اساس تحقیقات، تنها در ایران سالانه بیش از سه میلیون تن پلاستیک تولید می شود که اکثر این پلاستیک ها بادوامند و سال ها طول می کشد تا به خودی خود تجزیه و نابود شوند.

در سال های اخیر همیشه هشدارهایی در مورد اثرات سوءاستفاده از ظروف یک بار مصرف و پلاستیکی شنیده ایم؛ یعنی گذشته از بحث آسیب رسانی به محیط زیست، استفاده از این ظروف برای سلامت انسان مضر است.

ظروف یک بارمصرف، عمــدتاً از پلی استایــرن و PVC که وابسته به مواد نفتــی و فسیلــی است، ساخته شده اند. این مواد در مواجهه با دمای بالای 65 درجه سانتی گراد و در مجاورت با چربی ها و مواد اسیدی، آزاد می شوند که سرطان زایی آنها ثابت شده است. برای ساخت ظـرف های یک بار مصرف، انواع نرم کننده ها، پایدارکننده ها، روان کننده ها، رنگدانه ها و پرکننده ها اضافه می شود که همگـی آنها برای سلامتــی مضر هستند.

استفاده از ظروف پلاستیکی پلی استایرنی برای نگهداری موادغذایی و نوشیدنی های با دمای بالای 65 درجه سانتی گراد، سبب آزاد شدن مواد خطرناک سرطان زا می شود. ایران جزو معدود کشورهای جهان در استفاده بیش از حد از ظروف یک بار مصرف پلاستیکی پلی استایرنی است. پلی استایرن بیش از 300 سال برای تجزیه و بازگشت به طبیعت زمان لازم دارد. از سوی دیگر محققان به این نتیجه رسیده اند که استفاده از این ظروف برای مواد غذایی گرم و داغ از نظر بهداشتی به هیچ عنوان مناسب نیست؛ چون ظروف پلی استایرن همیشه مقداری استایرن آزاد در ترکیبات پلیمری خود دارند که فوق العاده سمی و سرطان زاست.

زمانی که ظروف استایرن با موادغذایی گرم و داغ و بویژه چرب تماس پیدا می کند، استایرن آزاد آن وارد ماده غذایی می شود. آب جوش نیز باعث جدا شدن استایرن آزاد از ظرف و ورود آن به آب می شود، اما تماس این ظروف با غذای چرب و داغ باعث ورود تمامی استایرن های آزاد موجود در ظرف به ماده غذایی می شود و افرادی که به طور مستمر از غذاهای درون این ظروف استفاده می کنند، دچار بیماری های خطرناکی از جمله سرطان می شوند. انستیتوی سرطان فرانسه میزان سرطان زایی ظروف پلی استایرنی را از درجه 3 به درجه 2 کاهش داده؛ یعنی آنها را مواد خطرناک اعلام کرده است.

ظروف یک بار مصرف فوم و غیرفوم موجود در کشور دارای استایرن آزاد است، بنابراین استفاده از این ظروف، خطرات بسیار زیادی برای سلامتی انسان دارد.

بازیافت پلاستیک در طبیعت به طور طبیعی 300 تا 500 سال زمان می برد که معایبی همچون سرطان زایی در نتیجه مهاجرت مونومر از ظرف به داخل مواد موجود در ظرف، عدم سازگاری با محیط زیست و طبیعت و از بین رفتن سرمایه ملی در اثر استفاده از منابع غیرقابل تجدید را به همراه دارد.

استفاده از ظروف یک بارمصرف پلاستیکی که باعث دفع زباله های ظروف پلاستیکی و انباشت آنها در طبیعت و محیط زیست می شود، به مرور منابع آبی و خاکی، دریاها، رودخانه ها و حیات جانداران و گیاهان را تهدید می کند.

همه مواد شیمیایی به کار رفته در ظروف یک بار مصرف جذب ظرف نشده و بخشی از آن هنگام تماس با مواد غذایی گرم به آنها منتقل و وارد سیستم گوارشی فرد می شود. بروز خستگی و بیماری هایی چون سرطان ریه، کبد و پروستات از جمله عوارض استفاده از ظروف یا بسته بندی های پلاستیکی است. تأثیرات این مواد روی زنان باردار نیز به ثبت رسیده است.

کیسه های پلاستیکی و فاجعه زیست محیطی

هنگامی که کیسه های پلاستیکی به عنوان زباله دورریخته می شوند، به علت ماندگاری بیش از 500 سال در محیط، باعث آلودگی محیط زیست می شوند. این کیسه ها به همراه باد جابه جا شده و وارد رودخانه ها و کانال های آب می شوند؛ در نتیجه موجب گرفتگی آبراهه ها شده و در بسیاری موارد به علت ساکن ماندن آب، زادوولد انواع حشرات افزایش می یابد. کیسه های پلاستیکی درصورت ورود به محیط زیست دریایی، وارد زنجیره غذایی جانوران دریایی شده و سالانه هزاران گونه از جانوران آبزی از قبیل وال، دلفین، فک و لاک پشت و نیز پرندگان دریایی اشتباهاً بر اثر خوردن این کیسه ها و خفگی ناشی از آن می میرند.

کیسه های بلعیده شده حتی پس از مرگ جانوران و تجزیه آنها نیز سالم باقی می مانند، بنابراین دوباره پراکنده شده و از بین بردن حیاتی دیگر را ادامه می دهند. پلاستیک ها درصورتی که به عنوان زباله دفن شوند، به علت تجزیه آرام و کند در محل های دفن می توانند سبب تشکیل شیرابه و نفوذ آن به آب های زیرزمینی شوند. این شیرابه شامل ترکیباتی نظیر فلزات سنگین و سایر ترکیبات خطرناک است که جزو ترکیبات زیان آور برای محیط زیست هستند.

همچنین مواد پلاستیکی و پلیمری به علت ساخته شدن از منابع نفتی و دارا بودن مواد با پایه نفتی و خاصیت تجزیه ناپذیری، در خاک باقی می مانند و به این ترتیب مواد شیمیایی آنها به تدریج از طریق خاک وارد زنجیره غذایی انسان می شود؛ بنابراین علاوه بر اثرات کیسه ها و ظروف پلاستیکی روی محیط زیست، آنچه حائز اهمیت است، سلامت انسان هاست، به خصوص اینکه امروزه مصرف بیش از حد و نابجا از این مواد، خطرات جبران ناپذیری را برای سلامت انسان به همراه دارد.

کیسه ها و ظروف پلاستیکی به علت ترکیبات خاص موجود در آنها، درصورت تماس با مایعات و مواد غذایی چرب، اسیدی یا داغ، ترکیباتشان آزاد شده و وارد بدن انسان می شود که این امر باعث ایجاد بیماری های صعب العلاج مثل انواع سرطان ها خواهد شد.

چه باید کرد؟

امروزه بسیاری از دولت های اروپایی همچون ایتالیا و دانمارک برای هر کیسه نایلون تجزیه ناپذیر 15 سنت از شهروندان مالیات می گیرند. این روزها در ایران هم فعالیت هایی برای استفاده از پلاستیک های قابل تجزیه و کم کردن استفاده از پلاستیک های معمولی آغاز شده است اما تا رسیدن به نتیجه، راهی دراز درپیش است؛ از جمله این کارها فعالیت شهرداری تهران است که می خواهد استفاده از کیسه های نایلونی زیست تجزیه پذیر را ترویج دهد.

کشورهای پیشرفته چند سالی است که استفاده از ظروف یک بارمصرف گیاهی را جایگزین انواع پلاستیکی آن کرده اند. در کشور های صاحب فناوری تولید پلیمر های گیاهی، از نشاسته ذرت، سیب زمینی و گندم برای این منظور استفاده می شود. نشاسته به طور طبیعی یک پلیمر گیاهی ضعیف است که خاصیت هیدروفیلی دارد.

افزودن اسید های چرب گیاهی چون استاریک اسید و اولئیک اسید باعث می شود تغییراتی در ترکیب اولیه به وجود آید و با تشکیل گروه استری با زنجیره طویل کربنی، خاصیت آب گریزی ایجاد شود.

در استفاده از این پلاستیک ها هیچ محدودیتی وجود ندارد و تمام انواع ظروفی که با پلاستیک های معمولی ساخته می شوند با پلیمر های گیاهی هم قابل تولید هستند، ضمن اینکه پلیمر های گیاهی از انعطاف پذیری بیشتری برخوردارند، در مایکروفر قابل استفاده اند و برخلاف پلی استایرن که استفاده از آن در دمای بالاتر از 65درجه مجاز نیست، دمای 90 تا 100درجه سانتی گراد را به راحتی تحمل می کنند.

تجزیه این پلیمر ها در خاک حداکثر 3 تا 6 ماه طول می کشد که بستگی به دما، رطوبت و فشار خاک دارد که میکروارگانیسم های موجود در خاک را تحت تأثیر قرار می دهند. علاوه بر حفظ محیط زیست، حفظ سلامت انسان ها هنگام استفاده از این ظروف اهمیت ویژه ای دارد و از آنجایی که این پلیمر ها منشأ گیاهی و طبیعی دارند، هیچ ماده سمی و مضری از آنها آزاد نمی شود.


در حال حاضر در آمریکا تمام رستوران ها، از ظروف بسته بندی گیاهی استفاده می کنند. بخش عمده کشورهای اروپایی نیز ظروف یک بارمصرف گیاهی را جایگزین ظروف بسته بندی حاصل از مشتقات نفتی کرده اند. ظروف یک بارمصرف گیاهی نه تنها عوارضی ندارند، بلکه پس از حداکثر 6 ماه تجزیه می شوند. با دستیابی به فناوری ساخت این ظروف، ایران پس از کشورهای آمریکا، انگلیس، آلمان و ایتالیا، پنجمین کشور جهان و نخستین کشور آسیایی در ورود به عرصه انقلاب سبز جهانی است.

در ایران نیز حرکت هایی برای کاهش استفاده از کیسه های پلاستیکی صورت گرفته است. در این باره مشاور شهردار تهران در امور محیط‌زیست می گوید: «یکی از شرایطی که می‌تواند کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی را فراهم کند انجام آموزش‌های شهروندی است.

یکی از شرایطی که می‌تواند کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی و استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای، پاکتی و تجزیه‌پذیر را موجب شود، آموزش شهروندی است که خوشخبتانه در این زمینه سازمان‌های مردم نهاد در این زمینه مشارکت خوبی داشته‌اند. مدل خرید به روشهای سنتی (اصطلاحا با زنبیل) و مدل‌های جدید مانند استفاده از پارچه می‌توان کیسه‌هایی ایجاد که چندین بار از آنها استفاده کرد که این امر توسط تشکل‌های مردمی به خریداران آموزش داده می‌شود. تداوم این آموزش می‌تواند تغییر ذاعقه مردم را منجر شود به گونه‌ای که شاهد مطالبه کیسه‌های جدید از سوی مردم باشیم تا تخریب محیط‌زیست نیز کمتر شود که به این ترتیب تخریب محیط‌زیست نیز کمتر می‌شود.

کاهش پسماندهای زباله های نایلکسی غیر قابل تجزیه، گسترش فرهنگ تفکیک زباله های نایلکسی از زباله های دیگر، کمک رسانی به بازیافت آسانتر زباله ها از اهداف این طرح است».

در این زمینه، فرهنگسازی نقشی به سزا می تواند داشته باشد. برگرداندن فرهنگ به سمت استفاده از زنبیل و سبدهای حصیری و دائمی برای خرید و یا استفاده از پاکت های پارچه ای و کاغذی، یکی از مفیدترین راه حل هاست.

اگر بدانیم با مصرف نکردن یک کیسه پلاستیکی در هر هفته در هر خانواده ایرانی، می‌توان از مصرف حدود 816 میلیون کیسه در سال جلوگیری کرد، و همچنین بدانیم این کیسه های پلاستیکی قرار است چه بلایی بر سر محیط زیست بیاورند، قطعا به این امر توجه ویژه تری خواهیم کرد.