پژوهشگری که دغدغه نان شب دارد نمی تواند ایده جدید بیافریند/ ارتقای علمی مقالات منوط به آموزش پژوهش است

گروه علمی «خبرگزاری دانشجو»؛ با مهدی امیدوار، دانشجوی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران و پژوهشگر جوانی که از اوایل سال های تحصیلی خود به کارهای پژوهشی مشغول شد، گفت و گویی درباره دغدغه ها و مشکلات دانشجویان پژوهشگر انجام داده ایم که متن آن در ادامه می آید:‌

 

«خبرگزاری دانشجو» - آغاز و نحوه ورودتان به حوزه پژوهشی چگونه بود و تا کنون چه مقاله هایی در این حوزه ارائه داده اید؟     

 

امیدوار- من از سال دوم پزشکی به انجام کارهای پژوهشی مشغول شدم و به مدت یک سال علاوه بر درس های دانشگاه، آمار خواندم؛ سپس مطالعه اول خود را با موضوع «بررسی فشار خون» در یک جمعیت بزرگ انجام دادم.  

 

 

 از زمان شروع این مطالعه تا پایان آن سه سال طول کشید،‌ مقاله نوشته شده 9 بار به همت استادان و گروهی که در این مطالعه همکاری داشتند، ویرایش شد و بعد از حدود یک سال از پایان مطالعه به چاپ رسید.

 

مطالعه دومی که انجام دادم در مورد «اثرات تریاک بر روی مرگ و میر ناشی از بیماری های گوارش» بود که حدود دو سال طول کشید، این دو مطالعه به چاپ رسیده است و البته چند پروژه دیگر هم به مراحل انتهایی رسیده است، چند پروژه دیگر نیز به تازگی شروع شده؛ تمام این مطالعات نتیجه تلاش گروهی از استادان و محققان بوده که من عضوی از این گروه هستم. 

 

«خبرگزاری دانشجو»- موضوعاتی که تا کنون درباره آنها تحقیق کرده اید تا چه اندازه مورد نیاز جامعه ماست؟  

 

امیدوار: مسلماً نتیجه این مطالعات به کار می آید، برای نمونه در مطالعه اولی که در مورد فشار خون داشتم، نشان دادم که شیوع فشار خون در افراد بالای 40 سال بالاتر از 40 درصد است و یا اینکه کمتر از 50 درصد از افراد بالای 40 سال جمعیت مورد مطالعه، از فشار خون خود آگاهی داشتند و از این دسته کمتر از 20 درصد تحت درمان ضدفشارخون بودند.

 

 

 

ضمن اینکه ما نشان دادیم میزان آگاهی از فشار خون در شهر در مقایسه با روستا کمتر است؛ همه این موارد ممکن است در سیاستگذاری ها استفاه شود؛ اینکه شیوع فشار خون زیاد است و اغلب افراد از آن غافلند و حتی اگر هم غافل نباشند بدرستی درمان نمی شوند همگی نوعی اخطار به مسئولان است.

 

برای نمونه وقتی مشاهده می کنیم میزان آگاهی از فشار خون در شهر کمتر از روستاست، یعنی برخلاف تصور عموم افراد، آموزش سلامت در شهرها مورد غفلت قرار گرفته است و خدمات بهداشتی در شهرها به کیفیت روستاها نیست.

 

البته بر اساس این مطالعه نمی توان در مورد شهر تهران قضاوت کرد؛ چون این مطالعه در یکی از استان ها انجام شد؛ نکته دیگر اینکه اینها مطالبی است که بعضاً در مطالعات دیگری که در ایران شده اشاره دارد، یعنی این مطالعه یک مطالعه توصیفی از یک نمونه بزرگ بوده و نوآوری چندانی در آن وجود ندارد؛ البته بیشترین فایده انجام این مطالعه برای خود من بود که با سازوکار روش تحقیق، آنالیز آماری و مقاله نویسی آشنا شدم.  

 

در مقاله دوم که در مورد اثر «تریاک بر مرگ و میر ناشی از بیماری های گوارشی» بود، برای اولین بار بر اساس یک مطالعه آینده نگر ((Prospective نشان دادیم که تریاک 55 درصد شانس مرگ ناشی از بیماری های گوارشی را افزایش می دهد و مستقل از هپاتیت B، می تواند منجر به سیروز کبدی شود.  

 

«خبرگزاری دانشجو»- چه سازمان یا مرکزی باید از تحقیقات دانشجویان حمایت کند؟

 

امیدوار: در ابتدا باید بگویم من به تنهایی این تحقیقات را انجام نداده ام، بلکه به عنوان زیرمجموعه ای از یک مرکز تحقیقاتی و با استفاده از داده هایی که فراهم کرده اند، موفق به انجام این مطالعات شدم و به شخصه برای هیچ یک از این دو مطالعه هزینه ای پرداخت نکرده ام.  

 

اما در مورد نتایج مطالعه به نظر می رسد که معاونت پژوهشی دانشگاه یا وزارتخانه باید نتایج این مطالعات را استخراج کنند و در اختیار بخش های دیگر که مسئول سیاستگذاری و بهداشت و درمان هستند، قرار دهند، البته در این بخش ها باید زمینه پذیرش اطلاعات جدید و آمادگی برای تعیین پروتکل و برنامه های جدید نیز وجود داشته باشد.

 

به نظر من پیش از اینکه بخواهیم از نتیجه این تحقیقات استفاده کنیم باید آمار و اطلاعات کشوری در مورد شیوع و بروز بیماری ها و ریسک فاکتورها داشته باشیم؛ به عبارت دیگر باید نیازسنجی کنیم و نیازهای خودمان را در بهداشت و درمان اولویت دهی نماییم و بعد بر اساس نیاز و سوال ها به سراغ تحقیق برویم، این گونه حاصل تحقیق انجام شده بلافاصله استفاده می شود.  

 

«خبرگزاری دانشجو» - در حال حاضر چنین بستری وجود دارد؟

 

امیدوار: در حال حاضر چنین زمینه ای وجود ندارد، به همین دلیل من دانشجو وقتی می بینم هنوز زیرساخت ها کامل نیست و نیازها مشخص نمی باشد توقع ندارم نتایج این مطالعات الان مورد استفاده قرار بگیرد، ولی امید دارم که در آینده نه چندان دور از آن استفاده شود؛ چون وقتی مطالعه ای به مقاله تبدیل، و در pubmed (و البته بسیاری از کتابخانه های دیجیتال دیگر) نمایه می شود، سالیان بعد دیگران می توانند از آن استفاده کنند.

 

 «خبرگزاری دانشجو» - در طول انجام تحقیقات خود با چه مشکلاتی مواجه بودید؟ 

 

امیدوار: بارها اتفاق افتاد که مجبور شدم آنالیز داده ها را مجدداً انجام دهم، یا بارها مجبور شدم بخش هایی از مقاله را بازنویسی کنم، به طور کلی تحقیقات پزشکی کاری دقیق است که نیاز به وقت دارد؛ در نتیجه زمانی می توان به نتیجه مطلوب رسید که با صبر و دقت کار را پیش برد، بویژه در کارهای اول و دوم؛ انجام تحقیق و نوشتن مقاله انرژی قابل توجهی از افراد تازه کار می گیرد که همین باعث می شود بسیاری دلسرد شوند.

 

 

اما بعد از آشنا شدن با ساز و کار تحقیق (جستجو، مقاله خوانی، جمع آوری داده ها، آنالیز داده ها، مقاله نویسی و بازنگری مقاله) کم کم شیرینی تحقیق احساس می شود؛ یا به عبارتی، دیگر ساز و کارها ذهن را مشغول نمی کند، بلکه محقق بیشتر به ایده تحقیق خود فکر می کند؛ به همین دلیل در تحقیقات بعدی کیفیت و محتوا ارتقا می یابد.  

 

برای مثال فرض کنید فردی تازه می خواهد شنا کرال سینه یاد بگیرد، وی باید ابتدا پازدن، بعد دست کرال، در مرحله بعد نفس گیری را یاد بگیرد و در آخر باید اینها را با هم ترکیب کند، در ابتدا که او سعی می کند از آموخته های خود استفاده کند کلاً این دغدغه را دارد که چگونه باید پا بزند، کی باید دست بزند و چه زمانی باید نفس بگیرد و در این مدت شاید به این که در آب در حال حرکت است توجه چندانی نداشته باشد، اما پس مدتی که این بر این حرکات مسلط شد آن گاه به هنگام شنا کردن فقط به اینکه در آب در حال حرکت است توجه می کند و البته سعی می کند بهره وری حرکت دست و پای خود را بالا ببرد تا با سرعت بیشتری در آب حرکت کند، اینجاست که شنا کردن برای او لذت بخش می شود.

  

«خبرگزاری دانشجو» - یک دانشجوی پژوهشگر معمولاً بر سر راه خود چه دغدغه هایی دارد؟  

 

امیدوار: این مورد به این بستگی دارد که درباره چه دانشجویی صحبت می کنیم، به نظر بنده در حال حاضر دغدغه های یک دانشجوی پزشکی در بحث گذران معاش، آموزش پزشکی، یادگیری طبابت صحیح و علمی و نیز بدست آوردن آینده کاری مطمئن به قدری زیاد است که جایی برای دغدغه پژوهش نمی ماند؛ همین مسائل از جمله آزمون رزیدنتی باعث می شود که بسیاری از دانشجویان حتی پایان نامه خود را بدون هیچ گونه علاقه و دقتی تکمیل و دفاع کنند.  

 

اما در مورد دانشجویان PhD می توان درباره دغدغه های پژوهش صحبت کرد، اولین و مهمترین نکته بحث تامین معاش است؛ بسیاری از محققان را که دانشجوی PhD  هستند یا PhD  خود را گرفته اند و در حال حاضر مشغول تحقیق هستند را می شناسم که با اکتفا به تحقیق نمی توانند حداقل های زندگی خود را تامین کنند، به همین دلیل مجبور هستند تا از طرق دیگری به امرار معاش بپردازند؛ همین مسئله بزرگترین مانع برای انجام تحقیقات اساسی، بزرگ و خلاق است، کسی که دغدغه نان شب دارد که نمی تواند ایده جدید در علوم پزشکی بیافریند!

 

«خبرگزاری دانشجو» - ارزیابی شما از وضعیت زیرساخت تحقیقات ما چیست؟

 

امیدوار: زیرساخت تحقیقات وجود ندارد؛ در حال حاضر طراحی بسیاری از مطالعاتی که در ایران انجام می شود از سطح خوبی برخوردار نیست، بنده در یک systematic review  که در مورد موضوعی در ایران انجام دادم بعد از خواندن متن کامل 121 مقاله، فقط دو مقاله را واجد شرایط ورود به مطالعه دیدم، به این دلیل بود که اکثر مطالعات، نمونه گیری تصادفی نداشتند و برای مثال هر کسی بر اساس داده های مطب خود یا بیمارستان محل کارش مقاله ای نوشته بود، در نتیجه اکثر این مطالعات قابلیت تعمیم ندارند و بسیاری از نواقص دیگر...   

 

«خبرگزاری دانشجو» - برای ساماندهی داده های جمع آوری شده از تحقیقات باید چه اقداماتی انجام داد؟

 

امیدوار: وجود پرونده الکترونیک در مراکز درمانی و حتی بهداشتی کار جمع آوری داده ها را بسیار بسیار تسهیل می کند و سرعت می بخشد و امکان فراهم آوردن داده های مجتمع (Integrated) از استان های مختلف را ایجاد می کند، اما متاسفانه فعلاً در کشور بجز بخش هایی معدودی از پایتخت از این امکان محرومیم و امید آن می رود که در آینده نه چندان دور این امر مهم محقق شود.  

 

مرکزی مشترک برای نظارت بر پروپوزال ها و جلوگیری از انجام تحقیقات بی کیفیت و تکراری، در حال حاضر در دانشگاه علوم پزشکی تهران چنین سامانه ای وجود دارد، اما نمی دانم تا چه حد پروپوزال ها در آن بررسی می شود و در دانشگاه های دیگر هم چنین سامانه ای وجود دارد یا خیر!

 

همچنین در حال حاضر سامانه ای وجود دارد که کارآزمایی های بالینی در حال اجرا در آن ثبت می شود تا ضمن بررسی سطح کیفیت، از انجام پروژه های تحقیقاتی تکراری جلوگیری شود، این موضوع بیشتر باید مورد توجه دانشگاه های کوچکتر قرار بگیرد.

 

«خبرگزاری دانشجو»- یک پژوهشگر برای شروع کار تحقیقاتی به چه مولفه ها و امکاناتی نیاز دارد و باید کار خود را از کجا آغاز کند؟

 

امیدوار- به نظر من دانشجویی که می خواهد پژوهش را بیاموزد، علاوه بر یاد گرفتن الفبای تحقیقات - که معمولاً کارگاه های روش تحقیق در تمام دانشگاه ها برگزار می شود - باید ابتدا استادی که علاقه مند و صاحب نظر در امر پژوهش است را پیدا کند و بعد از او راهنمایی بخواهد.

 

برای شروع به نظرم باید با موضوعی ساده و البته مفید شروع کند تا با سازوکار تحقیق و مقاله نویسی آشنا شود، برای موضوع تحقیق می تواند از استاد خود کمک بگیرد و البته در تمام مراحل تحقیق، او نیاز خواهد داشت که به استاد مراجعه کند.

 

فکر می کنم اگر دو تا سه مطالعه دیگر هم به همین منوال انجام شود باعث افزایش مهارت های محقق می شود، پس از انجام چندین پروژه، محقق دیگر خود می تواند به سوالات جدید تحقیقاتی فکر کند و خودش به تنهایی یک مطالعه طراحی کند، البته عمق موضوعات پزشکی به قدری است که مسلماً در هیچ یک از تحقیقات بی نیاز از کمک دیگر استادان نخواهد بود.   

 

به عقیده من مهمترین نیاز دانشجو برای پژوهش داشتن استاد و معلمی علاقه مند و باتجربه است. 

 

«خبرگزاری دانشجو» - دانشگاه و مسئولان تا چه حد می توانند در تحقق این مهم تاثیرگذار باشند؟    

 

امیدوار: مسلماً می توانند موثر باشند، در حال حاضر کیفیت کارگاه های روش تحقیق که در دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار می شود، چندان مطلوب نیست، به نظرم اگر در امر آموزش پژوهش سرمایه گذاری بشود سطح علمی مقالات بسیار بالا خواهد رفت.

 

نکته مهم دیگر اینکه استادان باید دغدغه ای غیر از درس و تحقیق نداشته باشند که این امر با شرایط فعلی میسر نیست، همین باعث می شود که بحث پژوهش در اولویت های آخر یک استاد دانشگاه قرار گیرد و فقط به آن مقداری کفایت کند که به ارتقای وی کمک می کند.

 

 

در بیمارستان های دولتی به قدری استادان جوان درگیر رتق و فتق کار بیماران و آموزش دانشجویان (در سطوح مختلف فوق تخصص، تخصص و کارورزی و کارآموزی) هستند که دیگر وقتی برای پژوهش و آموزش دادن پژوهش باقی نمی ماند؛ مسلماً در اینجا استاد مقصر نیست، بلکه سیستم باید اصلاح شود.

 

همین امر دقیقاً در مورد دانشجویان هم صادق است، در نتیجه اگر بتوان زندگی دانشجو را تامین کرد و برای وی امنیت شغلی و حرفه ای ایجاد نمود، او می تواند فارغ از مسائل دیگر به پژوهش بپردازد.

 

 «خبرگزاری دانشجو» - با توجه به اهمیت پژوهش در برنامه پنجم توسعه کشور، ارزیابی شما از جایگاه پژوهشی کشورمان، دانشجویان پژوهشگر و امکانات موجود چیست؟  

 

امیدوار: بی شک ما در این سالیان پیشرفت چشمگیری داشتیم، ولی راه  زیادی مانده است تا به حد ایده آل برسیم، 10، 20سال پیش کمتر استادی دغدغه تحقیق داشت، اما در حال حاضر نه تنها استادان، بلکه بسیاری از دانشجویان در کار تحقیقات درگیرند.

 

به یاد دارم که وقتی مقاله اولم چاپ شد استادم به من گفت مقاله ای نوشتی که من زمانی که استاد شدم در این سطح مقاله ننوشته بودم، این نشان از این دارد که این حرکت آغاز شده، ولی نباید از خود توقع داشته باشیم که تحقیقات ما در سطح کشور آمریکا و امثال آن باشد، چون ما تازه اول راهیم، البته من بسیار امیدوار هستم، فقط باید دانست که تغییرات در سطح جامعه به شکل تدریجی رخ خواهد داد و نیاز به تلاش بی وقفه دانشجویان و استادان دلسوز دارد.

 

با پررنگ تر شدن اهمیت پژوهش در این سالیان، مسلماً جایگاه دانشجویان پژوهشگر هم بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و امکانات هم تا حد امکان افزایش پیدا کرده، به طوری که در حال حاضر ما حدود 500 مرکز تحقیقاتی در سراسر کشور داریم، اما همان طور که قبلاً ذکر کردم مشکلاتی وجود دارد که انشالله به همت مسئولان برطرف خواهد شد.