به گزارش گروه فضای مجازی «خبرگزاری دانشجو»، ایام سوگواری بانوی دو عالم حضرت فاطمهٔ زهرا (سلام الله علی‌ها) فرا رسیده است. در این ایام به رسم هر سال، شیعیان به عزاداری برای این بانو می‌پردازند تا عرض تسلیت خود را خدمت امام زمانشان ابلاغ دارند. لکن چه خوب است در کنار این نوحه‌خوانی‌ها و عزاداری‌ها اندکی بیشتر با شخصیت، جایگاه و منش این بزرگوار آشنا شویم تا با درکی صحیح در مجالس سوگواری حاضر شویم.
حضرت فاطمه
مفسران شیعه، آیات فراوانی از قرآن را در شأن حضرت زهرا (سلام الله علی‌ها) می‌دانند ولی شاید معروف‌ترین آیه، آیهٔ «تطهیر» است که منزلت والای دخت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را می‌رساند. این آیه از همان آغازین روزهای نزول مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و سخن پیرامون آن بسیار است.
مهم‌ترین نکته در این آیه، بررسی مصادیق «اهل بیت» است. فریقین در این زمینه اقوالی مختلف داشته و رویکردی یکسان ندارند. در این مجال به بررسی این آیه پرداخته می‌شود تا مخاطبان حقیقی آیه از لا به لای منابع روایی فریقین به دست آیند.
معنا‌شناسی اصطلاح اهل بیت
واژهٔ «اهل» در لغت به شایسته، سزاوار و مستوجب معنا شده و در عرف نیز در همین معنا ظهور دارد. ولی وقتی به شی یا شخصی اضافه شود، به مناسبت مضاف الیه معنای دیگری از آن فهمیده می‌شود.
«اهل بیت» در لغت به هر شخصی که ساکن خانه است، یعنی زن و فرزندان، اطلاق می‌شود و به معنای خویشاوندان او نیز به کار می‌رود.
اما در مورد پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) چون بیت آن حضرت محل نزول وحی و بیت نبوت نیز بوده، کلمهٔ اهل بیت در مورد ایشان دو کاربرد پیدا می‌کند؛
گاهی «بیت» محل سکونت آن حضرت اراده می‌شود؛ در این صورت اهل بیت در مورد آن حضرت همان معنایی را دارد که در مورد دیگران به کار می‌رود؛ یعنی به معنای خانواده یا مطلق خویشاوندان آن حضرت است. ولی گاهی اهل بیت با لحاظ ویژگی محل نزول وحی و بیت نبوت است. در این صورت به معنای ساکنان خانه، خانواده یا مطلق خویشاوندان آن حضرت نیست، بلکه منظور افرادی است که از نظر علمی، عملی و صفات انسانی، شایستهٔ بیت آن حضرت هستند.
در اینجا توجه به چند نکته ضروری است:
1 ـ چون اهل بیت در معنای دوم قابلیت تطبیق بر افراد مختلف را دارد، باید از ناحیهٔ شارع حد و حدود آن تعیین شود. ممکن است در تعیین شارع برخی افراد از اهل بیت به معنای اول نیز در این معنا داخل شوند یا بیرون روند.
2 ـ شایستگی انتساب به بیت نبوت مراتبی گوناگون دارد که بر اساس معیارهای خاص ذاتی یا اکتسابی افراد احراز می‌شود. به همین دلیل سلمان فارسی با عبارت «سلمان منا اهل البیت» معرفی شده است.
3 ـ اهل بیت در لسان مبارک پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، در عالیترین نمونه شایستگیِ انتساب به بیت نبوت، تنها بر افرادی خاص تطبیق شده و به صورت اصطلاح درآمده است. به گونه‌ای که هرگاه کلمهٔ «اهل بیت» به کار می‌رود، همین افراد به ذهن متبادر می‌شوند. مانند «کتاب الله و عترتی اهل بیتی» در حدیث «ثقلین»، «مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح» در حدیث «سفینه»، «اللهم هۆلاء أهل بیتی» در داستان «مباهله» و «کساء» و....
بررسی روایات اهل سنت دربارهٔ آیهٔ «تطهیر»
روایات در مورد آیهٔ 33 سورهٔ احزاب «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا» بسیار فراوان است. نکتهٔ قابل توجه در این زمینه آن است که منابع روایی شیعه بالاتفاق مخاطبان آیه را محصور در پنج تن می‌دانند: پیامبر اکرم، حضرت علی، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام). لکن در میان اهل سنت در باب مخاطب‌شناسی آیات اختلاف نظر وجود دارد. در ذیل به برخی از روایات این فرقه اشاره می‌گردد:
1 ـ أخرج ابن أبی حاتم و ابن عساکر من طریق عکرمة رضی الله عنه عن ابن عباس رضی الله عنهما فی قوله «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ» قال: نزلت فی نساء النبی (صلی الله علیه و سلم) خاصة.
2 ـ و أخرج ابن مردویه من طریق سعید بن جبیر رضی الله عنه عن ابن عباس رضی الله عنهما قال: نزلت فی نساء النبی (صلی الله علیه و سلم).
3 ـ و أخرج ابن سعد عن عروة رضی الله عنه «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ» قال: یعنی أزواج النبی (صلی الله علیه و سلم) نزلت فی بیت عائشة رضی الله عن‌ها.
همان‌گونه که مشاهده می‌شود در برخی روایات ـ که تعدادشان اندک است ـ نزول آیه را در شأن همسران رسول الله (صلی الله علیه و آله) دانسته‌اند. این رویکرد به دلیل توجه به سیاق آیات که در مورد همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بوده، ایجاد شده است.
تطهیر
4 ـ ثعلبی در تفسیرش نیز روایت کرده، به اسنادش از‌ام سلمه که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله در منزلش بود که فاطمه با قدحی آمد که در آن حریره بود، پس فرمود شوهر و پسرانت را بطلب، پس حدیث را مثل حدیث ابو حمزه یاد کرده، سپس گفت پس خدا نازل کرد، انما یرید اللَّه، آیه تطهیر را گوید پس گرفت اطراف کساء را و بر آن‌ها افکند، آن‌گاه دست خود را بیرون آورد و به سوی آسمان بلند نمود، سپس گفت: اللهمّ هۆلاء اهل بیتی و حامّتی فاذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا، بار خدایا این‌ها اهل خانه من و رحم من هستند، پس ببر از ایشان پلیدی را و پاکیزه کن آن‌ها را پاکیزه کردنی.ام سلمه گوید: پس من سرم را داخل اطاق کرده و گفتم من با شما هستم‌ای رسول خدا (صلفی الله علیه و آله) فرمود، تو عاقبت بخیری، تو عاقبت بخیری.
5 ـ ابن مردویه، از‌ام سلمه روایت کرده که گفت: آیه «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» در خانه من نازل شد، و در خانه هفت نفر بودند، جبرئیل، میکائیل، علی، فاطمه، حسن، و حسین، و من که دم در ایستاده بودم، عرضه داشتم: یا رسول اللَّه (صلی الله علیه و سلم) آیا من از اهل بیت نیستم؟ فرمود تو عاقبت بخیری، تو از همسران پیغمبری.
6 ـ ابن جریر، و ابن ابی حاتم، و طبرانی، از ابی سعید خدری روایت کرده که گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و سلم) فرمود: آیه «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» در باره پنج نفر نازل شد، من، علی، فاطمه، حسن و حسین.
این گونه از روایات که تعدادشان در منابع روایی اهل سنت بسیار است، همانند شیعه، تنها پنج تن را مصداق آیه می‌دانند.
7 ـ صحیح مسلم، به سند خود از یزید بن حیان از زید بن ارقم روایت کرده که گفت: رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) فرمود: «من در بین شما دو چیز گرانب‌ها و سنگین می‌گذارم، یکی کتاب خدا است، که حبل اللَّه است و هر کس آن را پیروی کند بر طریق هدایت، و هر کس ترکش گوید بر ضلالت است، و دومی اهل بیتم»
پرسیدیم: اهل بیت او کیست؟ همسران اویند؟ گفت: نه، به خدا قسم، همسر آدمی چند صباحی با آدمی است، و چون طلاقش دهند به خانه پدرش برمی‌گردد، و دوباره بیگانه می‌شود، اهل بیت رسول خدا (صلی الله علیه و سلم) اهل او، و عصبه و خویشاوندان اویند، که بعد از او صدقه برایشان حرام است.
8 ـ ما از زید بن ارقم پرسیدیم: اهل بیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چه کسانی بودند؟ آیا همسرانش بودند؟ گفت: نه، اهل بیت او، دودمان اویند، که بعد از آن جناب صدقه خوردن بر آنان حرام است، یعنی آل علی، آل عباس، آل جعفر، و آل عقیل.
در این روایات کلمه بیت به نسب تفسیر شده، همچنان که عرفا هم بر این معنا اطلاق می‌شود، لیکن روایات سابق که از‌ام سلمه و غیر او نقل شد و به حد توا‌تر می‌رسید، با این معنا سازگار نیست.
از مجموع آنچه گفتیم چنین نتیجه می‌گیریم که منابع و راویان احادیثی که دلالت بر انحصار آیه به پنج تن می‌کند به قدری زیاد است که جای تردید در آن باقی نمی‌گذارد تا آنجا که در شرح «احقاق الحق» بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گردآوری شده، و منابع شیعه در این زمینه از هزار هم می‌گذرد.
نویسنده کتاب «شواهد التنزیل» که از علمای معروف اهل سنت است بیش از 130 حدیث در این زمینه نقل کرده است.
از همهٔ این‌ها گذشته پاره‌ای از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) در طول زندگی خود به کارهایی دست زدند که هرگز با مقام معصوم بودن سازگار نیست، مانند ماجرای جنگ جمل که قیامی بود بر ضد امام وقت که سبب خونریزی فراوانی گردید و به گفته بعضی از مورخان تعداد کشتگان این جنگ به هفده هزار نفر بالغ می‌شد. بدون شک این ماجرا به هیچ وجه قابل توجیه نیست و حتی خود عایشه بعد از این حادثه، اظهار ندامت می‌کند.
در آیاتی از قرآن نیز ـ 5 سورهٔ تحریم ـ همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مورد مذمت خدا و آن جناب قرار گرفته‌اند که دوری آنان از مقام عصمت را به وضوح روشن می‌سازد. در نتیجه مخاطبان این آیه همسران رسول الله (صلی الله علیه و آله) نیستند.
نتیجه
با در نظر گرفتن تغییر سیاق آیه، روایات فراوانی که در این زمینه نازل شده است، بررسی معنای «اهل بیت»، بررسی تاریخی سیرهٔ زنان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و در نظر گرفتن آیاتی که در توبیخ برخی زنان حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) نازل شده است به روشنی به دست می‌آید که مخاطبان آیهٔ تطهیر تنها همان پنج تنی هستند که شیعه ادعا می‌کند و با در نظر گرفتن حصر آیه، شخص دیگری را نمی‌تواند شامل گردد. البته بنا بر روایات شیعه و با در نظر گرفتن برخی نکات که اکنون مجال بیان آن‌ها نیست، سایر امامان شیعه نیز در دایرهٔ اهل بیت قرار داشته و معصوم خواهند بود.
منبع: باشگاه خبرنگاران
ارسال نظرات