نگاهی به چاووش خوانی؛ آیین تاریخی فراموش شده/ ویژگی چاووش‌خوان‌ها در طی تاریخ چه بوده است؟

به نظر عناصری یکی از علل کاسته شدن از اعتبار و حرمت حرفه چاووشخوانی، رواج یافتن مُزدسِتانی و خلعتگرفتن آنان بود که سبب برتری جنبه مادّی کار بر اصل معنوی آن شد.

چاووش خوانی از حیث ادبی، از نمونه‌های ادبیات عامیانه و از نوع غنایی آن به شمار می‌رود که محتوای آن، احساسات، عواطف، عشق و دلدادگی، بیان آرزوها، برآورده شدن حاجات، غم و اندوه سفر و مشکلات راه و مصائبی است که بر خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم گذشته است.

چاووش خوانی بیش از هرچیز به طهارت باطنی و صفا و اخلاص و در مرحله بعد به کسب تجربه و تمرین و ممارست نیازمند است. چاووشانِ پیش کسوت، پس از رسیدن به مرحله علمداری، درصدد برمی آمدند به تربیت شاگرد بپردازند؛ بنابراین به آموزش مراحلی به نوآموزان، چون نوچگی، روخوانی از چاووش نامه ها، از بر کردن، همآوایی و همراهی با چاووش ماهر، می‌پرداختند.

چاووش خوانی با توجه به ظرائف هنری آن، گاه به صورت تک خوانی و گاه به صورت همآوایی اجرا می‌شده که در شکل دوم، حال و هوای خاصّی داشته است. در این نوع از چاووش خوانی، زوّار و مردم بدرقه کننده با چاووشان همنوا می‌شده اند. در چنین فضای معنوی، هیجان و شور همه جا را فرامی گرفت و لحظاتی زائر و غیر زائر با خداوند متعال و اولیایش به زمزمه مشغول می‌شدند. همین حال روحانی باعث می‌گردید که اگر افراد احیاناً کینه و کدورتی در دل نسبت به هم داشتند، آن را فراموش کرده و محبّت و همدلی بر آن‌ها حکم فرما شده، از هم حلالیّت بطلبند.

متن چاووش نامه را می‌توان از دو جهت مورد تحلیل و بررسی قرار داد: یکی از نظر شکل ظاهری، و ادبی و هنری و دیگری از بُعد مفاهیم.

در بُعد ادبی، اشعار چاووش نامه ها، اغلب سروده خود چاووش‌ها بوده است و آنچه بیشتر مورد توجه سرایندگان قرار داشته، سادگی و توصیفات زیبا و جاندار بوده است. صمیمیّت موجود در این سروده‌ها بیش از هر جنبه هنری دیگری، توجه شنونده‌ها را به سوی خود جلب می‌کند. اکثر این اشعار، در قالب قصیده و گاهی به صورت غزل و مثنوی سروده شده است.

از زیباترین نمونه‌های چاووش نامه ها، آن‌هایی است که در لابه لای متن تعزیه‌ها وارد شده است و گاه، به صورت گفتگو، بین پیر زنی قد خمیده که حاصل عمر نخ ریسی خود را پس انداز کرده تا روزی پایش به صحن و سرای امام و پیشوایش برسد، چاووش و کاروانیان که چندان میل به همراهی او ندارند، بیان می‌شده است. پیرزن عاجزانه از آن‌ها می‌خواسته که او را همراه خود ببرند؛ نکند عمرش کفاف ندهد و نتواند به زیارت اولیای حق برود.

در متن چاووش نامه‌ها آنچه بیشتر نیاز به تجزیه و تحلیل دارد؛ مضامین بلند و باور‌ها و آرمان‌های درون آنهاست. از این حیث، این متون، هم دربردارنده عقاید و مرام و اندیشه‌های شیعی است و هم شامل احساسات و عواطف لطیف و پاک آنان.

بعضی از مضامین چاووش نامه‌ها بدین صورت است:

۱. شرح و توصیف مراحل سفر
قسمتی از متن چاووش نامه‌ها اختصاص یافته است به شرح مراحل و منازل سفر و کمّ و کیف آن. در این قسمت مشکلات راه از بدی آب و هوا، گرما، سرما، خطر دزد و دریافت تذکره گرفته تا جدا شدن از زن و فرزند مطرح می‌شود. زائر همه را تحمل می‌کند به امید لحظه‌ای که در حرم با صفای حسین علیه السلام و شاه نجف و دیگر استان‌های متبرکه قدم بگذارد و رخ بر ضریح مقدّسشان بساید و ضریح را در آغوش بگیرد؛ و چه لذت بخش است رسیدن به انتهای آرزو‌ها بعد از تحمل آن همه رنج و سختی!

اما این شرح و توصیف، محدود به آنچه گفتیم نمی‌شود بلکه توصیف تمام اماکن مقدسی را که زائر به زیارت آن‌ها رفته است، در بر می‌گیرد؛ لذا باید گفت: از این بُعد، چاووش نامه‌ها به منزله سفرنامه‌هایی هستند با ذکر تمام جزئیات؛ اما نه از نوع سفرنامه‌های خشک و بی روح، بلکه آمیخته با احساس پاک و عشق سرشار؛ زیرا هر جا نامی از مکان یا انسان بزرگی برده می‌شود، بیان مصائب اهل بیت علیهم السلام به عنوان چاشنی نمی‌گذارد متن، خسته کننده به نظر آید.

برای نمونه چند بیت از متن یک چاووش نامه را ذکر می‌کنیم:
از بهر گریه جمع چو اهل عزا شدیم.
چون از وطن روانه سوی کربلا شدیم امیدوار بر کرم کبریا شدیم
دیدیم بقعه شاه عبدالعظیم را در آستان شاه مقامش گدا شدیم
کردیم پس زیارت معصومه را به قم آنجا دخیل خواهر شاه رضا شدیم
گشتیم پس به جانب کرمانشهان روان آنجا به دست تذکره چی مبتلا شدیم.
اما هزار شکر که از هرچه بود و هست دادیم پول و از همگی شان رها شدیم
در بقعه علیّ نقی، آنگه عسکری

۲. توصیف و معرفی امامان معصوم علیهم السلام
از دیگر مضامین چاووش نامه‌ها معرفی و توصیف اولیای الهی و صفات و ویژگی‌های آنان است. چاووش خوانان ضمن مدح و منقبت بزرگان دین، مقام شامخ و بلند آنان را نزد خدا مطرح می‌کردند و راه وصول به قرب الهی را حبّ و دوستی این خاندان معرفی می‌نمودند.

این پیشوایان دین انسان‌های کامل و متخلّق به اخلاق و صفات الهی هستند و بهترین الگو و سرمشق در تمام شئون زندگی محسوب می‌شوند. آنان برآورنده حاجات و نیاز‌های مؤمنان، موجب اتصال بین زمین و آسمان اند و آشنایی با آنان سبب سعادت دنیا و آخرت انسان‌ها است. این مراسم کلاس درسی بود که باعث آشنایی مؤمنین با خوبان می‌شده؛ آن هم یک آشنایی همراه با احساس، شور و عشق، نه یک شناخت خشک بی روح.

۳. یاد از گذشتگان و ذوی الحقوق
در آموزه‌های دینی وارد شده است که خداوند بعد از عبادت، مهم‌ترین توصیه اش به بندگان، احسان به پدر و مادر است. همچنین از اوامر الهی رفتن به دیدار آشنایان و اقوام و صله رحم است.

مسلمانان هنگامی که به خاک بوسی یکی از اولیای الهی می‌روند، از کسانی که بر گردنشان حق دارند یادی می‌کنند؛ به جای آنان زیارت و در حقّ شان دعا می‌نمایند. در متن چاووش نامه‌ها هم، یکی از مسائلی که مطرح می‌شود، همین موضوع است.