نوای سنج و دمام از بوشهر شنیده می‌شود
حسینیه دانشجو | تکراریهای جذاب ۲
گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو_سیده زهرا حسینی؛ عزاداری در رثای آزاد مردان تاریخ از سال‌های دورِ افسانه‌ها و عزا بر مرگ سیاوش تا اسلام و اقامه ماتم بر شهدای دشت کربلا در فرهنگ و تاریخ ایرانیان سبقه‌ای غنی دارد؛ دهه اول محرم، اما بیشتر از هر زمان دیگری حال و هوای خاصی در میان شیعیان پدید می‌آورد و بی شک آنچه که در این ایام بسیار ارزشمند است توجه به نماد‌ها و آیین‌ها است چراکه بررسی رسوم در محرم خود به نوعی مردم‌شناسی و دین‌شناسی است و به دلیل ارزش بالای آن، در جامعه دینی اهمیت دارد؛ این دهه فرصت مناسبی است تا به مهمترین نماد‌ها و معانی در این آیین دیرینه نگاهی داشته باشیم و حسینیه دانشجو با انتخاب تعدادی از این آیین‌ها و نماد‌ها و همچنین بازخوانی کوتاهی از تاریخچه و فرهنگ آیین عزاداری در ماه محرم سعی دارد به آگاهی و معرفتی نسبت به این آیین دست پیدا کند، پس در این ایام با ما همراه باشید تا تاریخ و فرهنگ آیینی‌مان را با هم ورق بزنیم.
روز دوم محرم‌الحرام؛ سنج و دمام زنی
در گذشته برای جمع‌آوری عزاداران و سینه زنان بعد از ذکر و روضه و زیارتنامه و قبل از سینه زنی، مراسم سنج و دمام اجرا می‌شده‌است؛ دو وسیله‌ای که در ابتدا این مراسم به عنوان مهمترین علامت محرم و عزاداری در خوزستان بوده، اما اکنون تبدیل به علامت آغاز ماه محرم در تمامی نقاط کشور شده است. هنگام نواختن سنج و دمام در روحیه فرد شنونده حس عجیبی ایجاد می‌شود به‌طوری‌که احساس می‌کند می‌تواند یک تنه به لشکر بزند و با هر زورگویی به نبرد بپردازد.
نواختن سنج و دمام انسجام خاصی را در حرکت دسته‌های عزاداری و سینه‌زنی ایجاد می‌کند؛ شاید دلیل عمده استفاده از سنج و دمام و بوق عدم بهره‌مندی از وسایل اطلاع‌رسانی در گذشته بوده که بیشتر به منظور آگاهی‌دهی به دیگران نواخته می‌شد؛ دمام در اصل دمبام (دم بام) به معنای صبح و پگاه بوده و در قدیم گروهی در بامداد با نواختن آن برای بیدارباش مردم استفاده می‌کردند. نقل شده است که دمام توسط مردم هند به بوشهر وارد شده است و از آن در مراسم مختلف شادی و غم استفاده می‌کردند و به مرور وارد مراسم عزاداری نیز شد.
سنج: نوعی ساز کوبه‌ای به شکل دو صفحهٔ برنجی گرد است که معمولاً صدای آن را با کوبیدن به هم درمی‌آورند. این ساز از دسته ساز‌های زنگ‌وار و بدون ارتفاع معین است. متشکل از دو قرص فلزی مدور به قطر ۲۰ تا ۶۰ سانتیمتر که به هم کوبیده می‌شوند. هر یک از قرص‌ها در ناحیهٔ مرکزی پشت خود حلقه‌ای چرمی دارند که نوازنده آن را به دست می‌کند. اجرای متداول بیشتر این است که لبهٔ قرص را با یکدیگر در تماس دهیم یا یک قرص را بر قرص دیگر سُر دهیم.
دمام: سازیست که در رده ساز‌های کوبه‌ای که با نوسان پوست به صدا در می‌آید و در دسته ساز‌های کوبه‌ای استوانه‌ای شکل قرار می‌گیرد. دمام بیشتر در جنوب ایران بویژه در برازجان، بندر ریگ، بندر گناوه. بوشهر و بندر دیر و دیگر شهرهای جنوبی رایج است.
به هنگام نواختن دمام، نوازنده با چوبی از جنس شاخه‌های درخت خرما بر روی آن می‌نوازد این چوب با اندازه‌ای حدود چهل سانتیمتر باید هنگام نوازندگی در دست راست نوازنده باشد و بر آن طرف از دمام نواخته شود که بدون علامت است. نوازنده همچنین با دست دیگر خود (بدون چوب) بر آن سوی دمام (که نشاندار است) می‌نوازد. طرف نشاندار را که طرف دستی و یا شمالی نیز می‌گویند دارای صدایی زیرتر است. دمام‌ها بنا به مورد استفاده‌ای که در یک گروه سنج و دمام دارند دارای ابعادی متفاوت هستند. در یک گروه سنج و دمام سه نوع دمام وجود دارد.
روز دوم محرم‌الحرام؛ سنج و دمام زنی
در گذشته برای جمع‌آوری عزاداران و سینه زنان بعد از ذکر و روضه و زیارتنامه و قبل از سینه زنی، مراسم سنج و دمام اجرا می‌شده‌است؛ دو وسیله‌ای که در ابتدا این مراسم به عنوان مهمترین علامت محرم و عزاداری در خوزستان بوده، اما اکنون تبدیل به علامت آغاز ماه محرم در تمامی نقاط کشور شده است. هنگام نواختن سنج و دمام در روحیه فرد شنونده حس عجیبی ایجاد می‌شود به‌طوری‌که احساس می‌کند می‌تواند یک تنه به لشکر بزند و با هر زورگویی به نبرد بپردازد.
نواختن سنج و دمام انسجام خاصی را در حرکت دسته‌های عزاداری و سینه‌زنی ایجاد می‌کند؛ شاید دلیل عمده استفاده از سنج و دمام و بوق عدم بهره‌مندی از وسایل اطلاع‌رسانی در گذشته بوده که بیشتر به منظور آگاهی‌دهی به دیگران نواخته می‌شد؛ دمام در اصل دمبام (دم بام) به معنای صبح و پگاه بوده و در قدیم گروهی در بامداد با نواختن آن برای بیدارباش مردم استفاده می‌کردند. نقل شده است که دمام توسط مردم هند به بوشهر وارد شده است و از آن در مراسم مختلف شادی و غم استفاده می‌کردند و به مرور وارد مراسم عزاداری نیز شد.
سنج: نوعی ساز کوبه‌ای به شکل دو صفحهٔ برنجی گرد است که معمولاً صدای آن را با کوبیدن به هم درمی‌آورند. این ساز از دسته ساز‌های زنگ‌وار و بدون ارتفاع معین است. متشکل از دو قرص فلزی مدور به قطر ۲۰ تا ۶۰ سانتیمتر که به هم کوبیده می‌شوند. هر یک از قرص‌ها در ناحیهٔ مرکزی پشت خود حلقه‌ای چرمی دارند که نوازنده آن را به دست می‌کند. اجرای متداول بیشتر این است که لبهٔ قرص را با یکدیگر در تماس دهیم یا یک قرص را بر قرص دیگر سُر دهیم.
دمام: سازیست که در رده ساز‌های کوبه‌ای که با نوسان پوست به صدا در می‌آید و در دسته ساز‌های کوبه‌ای استوانه‌ای شکل قرار می‌گیرد. دمام بیشتر در جنوب ایران بویژه در برازجان، بندر ریگ، بندر گناوه. بوشهر و بندر دیر و دیگر شهرهای جنوبی رایج است.
به هنگام نواختن دمام، نوازنده با چوبی از جنس شاخه‌های درخت خرما بر روی آن می‌نوازد این چوب با اندازه‌ای حدود چهل سانتیمتر باید هنگام نوازندگی در دست راست نوازنده باشد و بر آن طرف از دمام نواخته شود که بدون علامت است. نوازنده همچنین با دست دیگر خود (بدون چوب) بر آن سوی دمام (که نشاندار است) می‌نوازد. طرف نشاندار را که طرف دستی و یا شمالی نیز می‌گویند دارای صدایی زیرتر است. دمام‌ها بنا به مورد استفاده‌ای که در یک گروه سنج و دمام دارند دارای ابعادی متفاوت هستند. در یک گروه سنج و دمام سه نوع دمام وجود دارد.
تاریخچه سنج و دمام
در خصوص تاریخچه دمام، آنچه از تصویر نگاری‌های تاریخی مشهود است حداقل در ۴۰۰۰ سال پیش در میانرودان و مصر طبل‌هایی یافت می‌شده که بعضی ازآن تاکنون به یادگار مانده‌است. در طول تاریخ مردم طبل‌ها را وسیله‌ای جادویی و قابل ستایش می‌شمردند و آن را به منظور دفع بدبختی و شومی یا به هنگام فراخوان ارواح پاک می‌نواختند. طبل‌ها و دمام برای اعلام خبر امور نظامی بکار می‌رفته است و نماد صدای پای سم اسبان جنگی است. از طبل و ذمام همچنین برای آواز و پایکوبی نیز استفاده می کردند. طناب پیچی دمام به شکل Y. بوده که شبیه به ساز‌های کوبه‌ای آفریقا و هندی می‌باشد. ظاهراً نام این ساز را از صدای آن تقلید کرده‌اند. دمام در مراسم آیینی گوناگون در جنوب ایران کاربرد داشته‌است که از آن جمله می‌توان به سنج و دمام، زار، نیمه‌های دریایی (زمزمه‌هایی هنگام صید)، دم دم سحری و سبالو اشاره کرد.
در خصوص تاریخچه دمام، آنچه از تصویر نگاری‌های تاریخی مشهود است حداقل در ۴۰۰۰ سال پیش در میانرودان و مصر طبل‌هایی یافت می‌شده که بعضی ازآن تاکنون به یادگار مانده‌است. در طول تاریخ مردم طبل‌ها را وسیله‌ای جادویی و قابل ستایش می‌شمردند و آن را به منظور دفع بدبختی و شومی یا به هنگام فراخوان ارواح پاک می‌نواختند. طبل‌ها و دمام برای اعلام خبر امور نظامی بکار می‌رفته است و نماد صدای پای سم اسبان جنگی است. از طبل و ذمام همچنین برای آواز و پایکوبی نیز استفاده می کردند. طناب پیچی دمام به شکل Y. بوده که شبیه به ساز‌های کوبه‌ای آفریقا و هندی می‌باشد. ظاهراً نام این ساز را از صدای آن تقلید کرده‌اند. دمام در مراسم آیینی گوناگون در جنوب ایران کاربرد داشته‌است که از آن جمله می‌توان به سنج و دمام، زار، نیمه‌های دریایی (زمزمه‌هایی هنگام صید)، دم دم سحری و سبالو اشاره کرد.
اما در خصوص پیشینه سنج، در جنوب ایران جنس سنج از فلزی سخت و محکمی است که به آن «هفت‌جوش» می‌گویند، همنوازی سنج با دمام را به اعتقادات بومی مردم بوشهر نسبت می‌دهند چراکه در منطقه خلیج فارس ویژه در شهر بوشهر، در گذشته بر این عقیده بوده‌اند که جنس سنج از فلز است و اجنه از فلز می‌هراسند پس به همین خاطر آن را در کنار نوازنده‌های دَمّام می‌نوازند تا جسمشان از اشباح و شیاطین آزاد شود و نوازنده بتواند با نیتی پاک به نواختن بپردازد البته در این میان سنج را نمادی از صدای شمشیر در کنار دمام بعنوان نماد صدای پای سم اسبان جنگی می دانند و بوق را نیز که همنوای این دو ساز نواخته می شود نمادی از ندای جبرئیل می خوانند.
مراسم سنج و دمام زنی
در هر گروه سنج و دمام حدود هفت دمام و هشت سنج حضور دارند که شخصی در میانه آن‌ها حضور دارد و آن‌ها را مدیریت می‌کند و سردستۀ دمام‌زن‌ها «اِشکون‌زن» خوانده می‌شود که در ابتدای دسته قرار می‌گیرد و تک‌نواز است و ضرباهنگ یکنواخت آن، ضرباهنگی متفاوت با بقیه دمام‌ها ایجاد می‌کند. بقیه دمام‌زن‌ها در دو ردیف می‌ایستند و در ابتدای هر ردیف یک نفر به نام غِمْبِر حضور دارند که بقیه دمام‌زن‌ها از ایشان تقلید می‌کنند. سنج‌زنان نیز معمولا به دو گروه تقسیم می‌شوند که چهار سنج بالای دمام‌ها و چهار سنج دیگر در کنار دمام‌های پایینی می‌ایستند و می‌نوازند. بوق نیز از اجزای این مراسم است که البته حضور آن ضروری نیست و صرفا جهت هماهنگ‌سازی بین دمام‌زن‌ها را به عهده دارد و همچنین شروع دمام‌نوازی و خاتمه آن را نیز اعلام می‌کند.
آیین دمام زنی ابتدا با نواختن بوق مخصوص آغاز می‌شود و پس از لحظاتی سنج و دمام نیز نواخته و صدای بوق قطع می‌شود؛ ریتم دمام هنگام راه رفتن و هنگام ایستادن متفاوت است. ابتدای دمام، نوازنده بوق در آستانه مسجد است و اوست که سایر نوازندگان را از پایان زیارتنامه با سیهه‌ای که از سازش برمی خیزد مطلع می‌کند. دقیقاً در همین لحظه است که نوازنده دمام اشکون با ضرباتی شروع مراسم را به سایر ساز‌ها اعلام می‌کند. سرعت ریتم از ابتدا تند نیست بلکه کم‌کم تند می‌شود، در طول برگزاری دمام‌زنی سنج و دمام به طور مداوم نواخته و بوق نیز هم‌ریتم با گروه و در لحظات لازم به صدا در می‌آید، در پایان مراسم نیز ابتدا صدای بوق نواخته شده و سپس سنج‌زنان و در نهایت دمام‌زنان با کند کردن ریتم نواختن، کار خود را به پایان می‌رسانند.
سِنْج و دَمام از آیین‌های سنتی عزاداری در مناطق جنوبی کشور ایران به خصوص شهر بوشهر است و ورود دمام به عزاداری از استان بوشهر بوده است و مهمترین و بارزترین ویژگی مراسم عزاداری در بوشهر اجرای هماهنگ سنج و دمام و سینه زنی است که با ریتم و ضرب آهنگی خاص اجرا می‌شود.
نواختن سنج و دمام در تمام ایام دهه اول محرم در شهرهای جنوبی کشور ویژه بوشهر مرسوم است اما در روز‌های نهم و دهم این ماه، صدای سنج و دمام است از تمام نقاط شهر به گوش می‌رسد. مردم با شنیدن صدای سنج و دمام از آغاز مراسم سینه‌زنی آگاه می‌شوند.
مردم بوشهر مراسم سنج و دمام را در مناسبت های مذهبی مختلفی برگزار می کنند:
۱. اعلام وقت سحر ماه رمضان
۲. وفات پیامبر (ص)
۳. شب‌های ضربت‌خوردن حضرت علی (ع)
۴. عزاداری محرم که از شب ۷ محرم شروع به نواختن می‌کنند و در شب عاشورا اوج می‌گیرد.
۵. شهادت امام سجاد (ع)
۶. شهادت امام رضا (ع)
۱. اعلام وقت سحر ماه رمضان
۲. وفات پیامبر (ص)
۳. شب‌های ضربت‌خوردن حضرت علی (ع)
۴. عزاداری محرم که از شب ۷ محرم شروع به نواختن می‌کنند و در شب عاشورا اوج می‌گیرد.
۵. شهادت امام سجاد (ع)
۶. شهادت امام رضا (ع)
از روز‌ها قبل از شروع ماه محرم دسته‌های دمام زن در نقاط مختلف شهر و عمدتاً در فضا‌های باز رفته و به تمرین می‌پردازند و همزمان با آغاز محرم و به ویژه در پنج شب دوم دهه نخست محرم دسته‌های دمام‌زنی در این شهر‌ها به حرکت در می‌آیند، این دسته‌ها هم‌نوا با حرکت مواکب بوده و نواختن سنج و دمام به مواکب شوری حماسی، انسجامی خاص و جلوه‌ای ویژه می‌بخشد.
دمام‌زنی در بوشهر امری موروثی است که از پدر به فرزند می‌رسد و به همین دلیل شاید دمام‌زنان بوشهری سرآمد همه دمام‌زنان و برگزار کنندگان این مراسم هستند.
در خصوص نحوه کنار هم قرار گرفتن نوازندگان در این آیین، نقل کرده اند که چون دایره عرفانی‌ترین شکل هندسی است برای همین دمام‌زن‌ها در عزاداری در ماه محرم معمولاً به شکل دایره‌ای کنار هم قرار میگرفتند و به نواختن مشغول می شدند و همچنان هم نواختن دمام و مراسم دمام زنی حرف اول را در جنوب‌غربی ایران برای اعلام عزاداری در رثای اما حسین(ع) می‌زند و تاکنون هیچ وسیله دیگری نتوانسته جای سنج‌دمام را بگیرد.
ارسال نظرات