حاشیه‌‌های پررنگ‌تر از شهر / چاره شهری‌شدن حاشیه‌نشین‌های کرمان؛ کار فرهنگی یا اعطای امکانات؟!

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو،ساره پارسانژاد _ چند سالی است که انگار آسمان با روستایشان قهرکرده و سر ناسازگاری دارد. باران نمی‌بارد. حال زمین‌های کشاورزی و محصولاتشان رو به راه نیست. از طرفی احساس می‌کند محیط روستا برایش کوچک است. امکانات کافی وجود ندارد. گمان می‌کند این محیط کوچک جایی برای پیشرفت ندارد. کار و بارشان هم حسابی کساد شده. قصد رفتن می‌کند به جایی که بزرگتر باشد و بتواند رویاهایش را به واقعیت تبدیل کند. عازم شهر می‌شود تا بتواند زندگی بهتری بسازد. هزینه‌های زندگی شهری سر سام آور است. به سختی گذران زندگی می‌کند. نه می‌تواند به روستا برگردد و نه می‌تواند در شهر بماند. ناگزیر به جایی مابین این دوپناه می‌برد؛ جایی به اسم حاشیه شهر. اما آنجا هم مشکلات نه تنها تمام نمی‌شود، بلکه در شکل و قالبی جدیدتر بروز می‌کند. به امید زندگی بهتر آمده بود. حالا اما او مانده با انبوهی از معضلات و جایی که نه شبیه شهر و امکاناتش است و نه شبیه روستا و ساختارش.

اسکان غیررسمی یکی از مسائل شهر‌های بزرگ در سراسر جهان محسوب می‌شود، به طوری که ۲۰ تا ۳۰ درصد جمعیت برخی از شهر‌های بزرگ کشور به صورت حاشیه نشینی زندگی می‌کنند. اسکان غیررسمی نتیجه رشد فزاینده جمعیت و مهاجرت روستا_شهری است، زیرا شهر‌ها نتوانستند مسکن مناسب را برای این جمعیت فزاینده فراهم کنند.

طبق تعریف دیگری که توسط جامعه شناسان شهری ارائه می‌شود حاشیه نشین به کسی گفته می‌شود که در شهر ساکن است، اما به دلایل مختلف نتوانسته است به شکل رسمی در نظام اجتماعی_اقتصادی شهر ادغام شود؛ بنابراین حاشیه نشینی صرفاً شامل سکونت در سکونت‌گاه‌های غیررسمی و دوری فیزیکی از شهر و مرکز شهر نیست. با این حال بارزترین شکل حاشیه‌نشینی در همین سکونت‌گاه‌های غیررسمی در حاشیه‌ی شهر‌ها شکل می‌گیرد.

کارشناسان براین باورند که حدود ۲۰ میلیون نفر حاشیه نشین در کشور داریم. البته این آمار، ساکنان بافت‌های فرسوده را هم در بر می‌گیرد. در واقع ١١ میلیون نفر در بافت‌های فرسوده ۴۹۵ شهر و حدود ۹ میلیون نفر در سکونت‌گاه‌های غیررسمی در ۹۱ شهر کشور زندگی می‌کنند. حدود ۱۱ استان از جمله خراسان رضوی، تهران، لرستان، کرمان سیستان و بلوچستان، خوزستان و آذربایجان غربی بیشتر از همه درگیر حاشیه نشینی شده اند.

کرمان یکی از ۱۱ استانست  که درگیر حاشیه نشینی شده است. مرکز بزرگترین استان کشور این روز‌ها از این معضل کنترل نشده رنج می‌برد. در شهرستان کرمان ۳۱ منطقه حاشیه نشین شناسایی شده و هزار و ۳۰۰ هکتار حوزه حاشیه نشینی شهر کرمان است که نزدیک به ۵۰ هزار نفر جمعیت در خود جای داده است.

مهمترین عامل ایجاد و گسترش این محلات در شهر کرمان، مهاجرت از محیط‌های کوچک روستایی_شهری که خود ناشی از جاذبه‌های اقتصادی شهر کرمان می‌باشد، دسترسی به شغل بهتر،دافعه‌های اقتصادی شهر‌ها و روستا‌های اطراف مانند درآمد کم و عدم دسترسی به امکانات و دافعه‌های اجتماعی فرهنگی در محل سکونت قبلی مثل پایین بودن ارزش کار بوده است؛ که در نهایت موجب حاکم شدن فرهنگ فقر در این محلات و به تبع آن بروز انواع ناهنجاری‌های شهری مثل اشتغال افراد حاشیه نشین در مشاغل کاذب است.

از دیگر دلایل گسترش حاشیه نشینی در استان کرمان می توان به این اشاره کرد. اعطای امتیاز آب و برق در سال‌های گذشته در برخی از مناطق حاشیه شهر کرمان که سال‌ها از خدمات به دلیل ساخت و ساز‌های غیر قانونی محروم بودند. هرچند این کار شکل زیبایی از محرومیت زدایی به نظر می‌رسد، اما در واقع مشوقی شد برای سایر افراد برای روی آوردن به حاشیه نشینی و گسترش آن در اطراف شهر کرمان.

عباس مسعودی، استاد معماری و شهرسازی و عضو هیئت علمی دانشگاه باهنر کرمان در این خصوص می‌گوید: حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی از مسائل مبتلابه جهان است و بسته به شرایط هر منطقه ویژگی‌های خاص خود را دارد و به تبع آن راه‌حل‌ها یکسانی را نیز نمی‌توان برای این پدیده درنظر گرفت.

 
مسعودی می‌گوید: افزایش محدوده‌ی خدماتی به صورت مقطعی و موردی، پاک کردن صورت مسئله خواهد بود و عدم تثبیت محدود و گسترش آن، باعث می‌شود که مدیریت شهری با دور تسلسل مواجه شده و همواره تقاضا برای افزایش این محدوده وجود داشته باشد.

اما سیامک زند رضوی، استاد جامعه شناسی دانشگاه شهید باهنر کرمان نگاهی متفاوت به مقوله حاشیه‌نشینی دارد و معتقد است که حضور ساکنان مناطق خارج از محدوده قانونی شهر، فرصتی برای آزمون الگو‌های تازه، از توسعه‌ی انسان‌محور و شهروند مدار می‌داند.

طی سال‌های اخیر به گفته مسئولین اقدامات زیادی در راستای حذف یا کنترل حاشیه نشینی در استان کرمان صورت گرفته است. اردیبهشت ۹۴ علی توحیدی فرماندار وقت کرمان عنوان کرده که مبارزه با حاشیه نشینی با جدیت در کرمان ادامه دارد و هدف ریشه‌کنی این معضل منطقه است.

۱۰ ماه بعد زهرا موسی پور، مدیرکل امور اجتماعی استانداری کرمان هم گفته  از مهمترین اهداف ما جلوگیری از افزایش روند مناطق حاشیه نشین است که با سیاست‌های مداخله‌ای اتفاق می‌افتد و نهایتاً شاهد حذف تدریجی حاشیه‌نشینی در کرمان خواهیم بود.

 

اما امروز می‌بینیم نه تنها حاشیه‌نشینی در کرمان حذف نشده، بلکه در مناطقی بر شدت آن افزوده شده و مردمی که در آن مناطق زندگی می‌کنند با مشکلات معضلات و آسیب‌های زیادی روبرو هستند. آسیب‌هایی که به تبع می‌تواند گریبان‌گیر شهر هم بشود.

 

اما شهرک صنعتی را هم می توان یکی از مناطق حاشیه نشین کرمان عنوان کرد که افراد ساکن در آنجا از مشکلات عدیده رنج می‌برند و حالِ زندگیشان خوب نیست. براساس آمار‌ها این شهرک ٨ هزار نفر جمعیت دارد که بخشی از آن در محدوده قانونی و بخشی در محدوده غیرقانونی ساکن هستند.

نقوی السادات، دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی کرمان و مسئول خیریه دستان آسمانی این دانشگاه است. نزدیک به ۳ سال است که در بحث حاشیه شهر فعالیت می‌کند. او در این باره می‌گوید: با آنکه شهرک صنعتی فاصله‌ی زیادی با شهر کرمان ندارد، اما مردم آنجا مشکلات زیادی دارند و از بسیاری از ابتدایی‌ترین امکانات زندگی محرومند.

نقوی السادات می‌گوید: طبق بررسی‌های انجام شده تعداد زیادی از دانش‌آموزان آنجا بعد از گذراندن دوران راهنمایی، ترک تحصیل می‌کنند و یکی از اصلی‌ترین دلایل آن نبود دبیرستان در آن منطقه و عدم توانایی مالی افراد برای رفتن به مرکز شهر برای ادامه تحصیل است. برای همین خیلی از بچه‌ها عطای درس را به لقایش می‌بخشند.

 

به گفته او؛ وجود کوره‌های آجرپزی و کارگاه‌هایی که پوست حیوانات را می‌سوزانند، در کنار نبود آب در بخش‌هایی از این منطقه باعث ایجاد بیماری‌هایی از جمله بیماری‌های پوستی شده است و شرایط بهداشتی مناسبی وجود ندارد.

البته گفته ها حاکی از آن است که از دیگر معضلات مهم آن منطقه، نبود امنیت در سطح منطقه است. همین مسئله موجب بسیاری از آسیب‌ها شده و مکان امنی برای افراد سودجو در بحث مواد مخدر و توزیع و مصرف آن، به طوریکه اهالی معتقدند این موضوع به صورت کاملا آشکار و علنی شده است.

نقوی السادات یکی دیگر از معضلات در این مناطق را بیکاری عنوان کرد و می گوید: ما بار‌ها در صدد ایجاد کارگاه‌هایی مثل کارگاه خیاطی شدیم تا بتوانیم حداقل برای چند نفر اشتغال‌زایی کنیم، اما متاسفانه به دلیل نبود امنیت کافی در این منطقه و اینکه هر لحظه ممکن بود وسایل کارگاه به سرقت رود ، این طرح به مرحله اجرا نرسید.

این فعال جهادی می گوید: باید زیرساخت‌ها و بستر سازی‌های لازم فراهم شود تا بتوان به حل ریشه‌ای معضلات پرداخت و یکی از مهمترین زیرساخت‌ها بحث امنیت است. نقوی السادات یکی از مهمترین کار‌ها در خصوص این معضل را مطالبه‌گری افراد فعال در این زمینه می‌داند و می‌گوید: افرادی که در حاشیه شهر زندگی می‌کنند، هم انسانند و در همین کشور زندگی می‌کنند. نمی‌شود فقط به دلیل اینکه در حاشیه هستند آن‌ها را از همه جا و همه چیز حذف کرد.

شهرک سیدی از دیگر مناطق حاشیه نشین استان کرمان است. این شهرک ۱۰ هزار نفر جمعیت دارد، در حالی که برخی از مناطق همین شهرک نیز جزو مناطق ممنوعه ساخت و ساز محسوب می‌شود. در دورترین بخش این شهرک می‌توان مردمی را یافت که با جمعیت ۲۵۰۰ نفری از هرگونه خدمات از جمله آب برق و گاز محرومند.

با وجود اینکه این شهرک تا کرمان تنها دو کیلومتر فاصله دارد، ولی کیفیت زندگی ساکنان آنجا زمین تا آسمان است.

وجود معابر خاکی، تعداد زیاد سگ‌های ولگرد در منطقه که تردد در ساعات شب را با مشکل مواجه کرده و همچنین قطعی آب در مقاطعی از شبانه روز در تابستان  مشکلات زیادی را برای مردم ایجاد کرده است.

 

البته این مشکلات با ظهور ویروس کرونا بیشتر هم شده، چراکه مردم این مناطق آب برای خوردن هم ندارند، چه رسد به رعایت بهداشت و شستشوی مداوم دست ها. جمع آوری با تأخیر زباله‌ها که معمولاً هر دو روز یکبار صورت می‌گیرد، خاکی بودن معابر و وجود سگ‌های ولگرد فراوان و نبود آب، بهداشت این منطقه را به شدت تحت تاثیر قرار داده و موجب بروز بیماری‌هایی به خصوص در کودکان شده است.

محمد امین شمسی، دیگر فعال جهادی در حوزه‌ی حاشیه شهر کرمان است. چندسالی است که دبیر قرارگاه جهادی امام حسن معروف به جمعیت دانشجویی امام حسن کرمان است و ۴ سال است که به طور هدفمند با اعضای تیمش در بحث حاشیه شهر کرمان فعالیت مستمر دارند.

 

شمسی با اشاره به بحث امنیت این مناطق می‌گوید: در بسیاری از مناطق حاشیه نشین استان کلانتری وجود ندارد و به همین دلیل شرایط خوب و حاشیه‌ی امنی برای فعالیت باند‌های موادمخدر فراهم شده و فروش مواد مخدر در این مناطق راحت‌تر صورت می‌گیرد. این یکی از مهمترین دلایل بالا بودن آمار اعتیاد در این مناطق است که بی شک تبعاتش متوجه شهر کرمان هم خواهد شد.

وی کار فرهنگی در این مناطق را جزو اولویت‌ها می‌داند و معتقد است قبل از فرهنگ سازی درست در این مناطق، اعطای امکانات به ضرر خود مردم آنجاست، چون آن‌ها هر کدام از مناطق مختلفی آمده اند و بر اساس شرایط جغرافیایی منطقه خود سلایق خاصی دارند؛ و بعضا فرهنگ و هزینه استفاده از امکانات شهری را ندارد.

وی معتقد است باید همگام با اعطای امکانات، فرهنگ استفاده از آن هاهم به مردم آموزش داده شود تا از آسیب‌های احتمالیِ بعدی جلوگیری شود.

مسئول قرارگاه جهادی امام حسن می گوید: بحث فرهنگی در این مناطق اهمیت زیادی دارد و در صورت ارتقای آن، شرایط از خیلی مناطق برخوردار تر هم بهتر میشود، حتی با وجود کمبود امکانات.

شمسی تحقق این اتفاق را منوط به فراهم کردن امکانات اولیه و بسترسازی‌های لازم توسط مسئولین و پای کار بودن مردم می‌داند تا بتوان از این فضا استفاده کرد و معضلات این مناطق را تبدیل به فرصت کرد.

آنچه مشهود است آنکه مسئولین استان کرمان، استانی با ۱۳ هزار هکتار مساحت و دارای لقب بزرگترین استان کشور، اگر فکری به حال این معضل نکنند و چاره ای در این خصوص نیندیشند، در آینده‌ای نه چندان دور در خدمت رسانی دچار مشکل شده و معضلات این مناطق گریبان گیر همه شهر خواهد شد.