ظرفيت اسلام براي توليد علم انساني، ظرفيتي تمام ناشدني است/تقويت و گسترش فلسفه اسلامي يكي از واجبات حوزه و دانشگاه است

گروه علمي «خبرگزاري دانشجو»؛ در ادامه بخش اول بيانات مقام معظم رهبري در خصوص نقشه راه دستيابي به علوم انساني اسلامي، در بخش حاضر نظرات ايشان در باب آسيب هاي موجود در علوم انساني، راهكارهاي توليد علوم انساني اسلامي و اصلي ترين مباني موجود در اين علم از نظرتان مي گذرد.

 

عمده آسيب هایی را كه مقام معظم رهبری متوجه وضعیت علوم انسانی می دانند، نتیجه عدم توجه به سه ویژگی فوق الذکر علوم انسانی است. چنانچه مطرح شد علوم انسانی امری تاریخی و برآمده از نیازها و پرسش های جوامع انسانی است که از جهت گیری ویژ ه ای نسبت به جها ن بینی ها و ارزش های حاکم بر جوامع برخوردار است و همچنین، این علوم از سیر تکاملی برخوردار است؛ لذا نمی توان به تقلید صرف و ترجمه تنها اکتفا کرد.

 

مهمترین آسیب در وضعیت علوم انسانی ایران، نگاه تقلیدی و ترجمه ای صرف به محصولات جهان غرب است. این مقلد بودن و عدم گذار از ترجمه به جرئت نقد و نوآوری علمی، موجب آن شده است که نظری ههای غربی، نزد برخی اساتید همچون «بت » جلوه کند؛ آنها را به شكل وحى منزل تلقى كند و در يك جايگاه غيرقابل خدشه قرار بدهد، 39 و همانند مقدسات آن را بپرستد و هرگونه نقد و ارزیابی آن را کفر محسوب کند.

«نظريه هاى جامعه شناسى غرب، مثل قرآن براى بعضى ها معتبر است؛ از قرآن هم معتبرتر! فلان جامعه شناس اينجورى گفته؛ اين ديگر برو برگرد ندارد! چرا؟! 40»

برخی از آثار تربیتی این رویکرد از نگاه حضرت ایشان 1. موجب جمود و تعصب و تحجر در علم غربی؛ 41 2. خود کم بینی و خود باختگی در برابر غرب؛ 42 و نالایق انگاری انسان شرقی را در نوآوری و تولید دانش است. 43

بنابراین صرف ترجمه آثار غربی امری مذموم نیست؛ اگر چه آثار مهم و فاخر آنها باید ترجمه شود یا مطالعه و یادگیری آنها مانع ما نیست 44 آنچه مانع اصلی و آسیب بزرگ است، دلداگی به نظریات غربی و گسترش فكر و ذائقه و روحيه ترجم هاى است؛ که نتیجه آن گرفتن قدرت ابتكار از يك ملت و گرفتن شجاعت حرف نو از يك ملت است؛

 

«هم هاش توى سر او زدن؛ به او اينطور تلقين كردن كه اگر مى خواهى به جايى برسى و آدم شوى، بايد همان كارى را بكنى كه غربي ها كردند و از آن سر سوزنى تخطّى نكنى! اجازه ابتكار و نوآورى و خلاقيت علم را ندادند. علم و فكر را بايد توليد كرد 45.»

و این خودکم بینی موجب غفلت از ظرفیت های بومی و منابع غنی اسلامی است. 46
 

 

بنابراین کشوری که داعیه تمدن سازی دارد ضمن اینکه از دستآوردهای علمی دیگران استفاده می کند، خود نیز باید به خلاقیت، نوآوری و تولیدات علمی جدید همت گمارد و راهبرد نهضت علمی را وجهه همت خود در تمامی عرص هها قرار دهد. از این رو مقام معظم رهبری از دهه هفتاد آغازگر گفتمان جدیدی در عرصه علم و فرهنگ کشور بودند که از آن با عناوینی چون جنبش نر مافزاري، نهضت توليد علم و آزادانديشي یاد می شود. ایشان معتقدند حرکت عظیم انقلاب اسلامی که منادی نظا مسازی، دولت سازی و تمدن سازی با مبانی، اصول و ارز شهای جدید است که نه با غرب و نه با شرق همخوانی دارد، شایسته است که مقلد نباشد و بتواند در حوز ههای مختلف و ابعاد گوناگونی که برای اداره یک جامعه و یک کشور به نحو علمی لازم است به نوآوری و نواندیشی بپردازد.

 

ازاین رو «ما بايستى در علوم انسانى اجتهاد كنيم؛ نبايد مقلد باشيم 47.» به همین جهت می فرمایند: «نوآوری و تولید علم در همۀ مقوله ها و علوم، بخصوص در مقولۀ علوم انسانی، لازم است؛ چون آن طور که افراد مطلع در مقولۀ علوم انسانی اظهارنظر می کنند، ما در علوم انسانی صرفا مترجم نظرات غربی ها هستیم. آنها مطالبی گفته اند و نوشته اند، ما هم هما ن ها را در مراکز آموزشی خودمان می گو ییم و تدریس و تکرار می کنیم. باید زمینه را فراهم کرد و ما افراد با ارزشی که بتوانند بخصوص در بخشی از علوم انسانی کارهای نویی را انجام دهند، داریم مثلا در فلسفه امکان خیلی زیادی دارد 48.»

8- جايگاه اجتهاد در تولید علوم انسانی اسلامی

مقام معظم رهبری علوم انسانی را به دو دسته تقسیم می کند: 49 دسته اول آن دسته از علومی است که پايه ها و مايه هاى محكمى در فرهنگ گذشته ي خود ما دارد. دسته دوم: برخى از علوم انسانى است که به عنوان يك علم، در فرهنگ گذشته ي خود ما وجود نداشته است بلکه توليد شدۀ غرب است؛ يعنى غربي ها كه در دنياى علم پيشروى كرد ه اند، اینها را  هم به وجود آورده اند؛ مثل روانشناسى و علوم ديگر.

به اعتقاد ایشان می بایست دسته اول که ریشه در فرهنگ عريق و عميق اسلامى دارند را تقویت و توسعه داد و از آنها برای نقد و ارزیابی و سنجش دستۀ دوم استفاده کرد.

 

آیت الله خامنه ای ظرفیت دین اسلام را برای تولید دانش انسانی، ظرفیتی تمام ناشدنی می داند و معتقد است «نگاه اسلام به انسان، به علم، به زندگى بشر، به عالم طبيعت و به عالم وجود، نگاهى است كه معرفت نوينى را در اختيار انسان مي گذارد 50.»

 

ازاین رو تفاوت نگاه دين اسلام به علم، با نگاهى كه علوم انسانی مادى غرب به علم مي نگريست، در همين است. اسلام علم را مي خواهد براى سعادت بشر، براى رشد بشر، براى شكوفايى بشر، براى استقرار عدالت و آرزوهاى قديمى بشر. 51 اما علمى در غرب، در ستيز با آنچه آن را دين مى پنداشتند، آغاز شده است. 52

ازاین رو ایشان به تقویت علوم و میراث علمی مسلمین توجه ویژ ه ای می نمایند و از اساتید حوزه و دانشگاه و عالمان اسلام شناس توسعه و تقویت آن علوم را طلب می کنند.
 

«نظريه پردازى سياسى و نظريه پردازى در همه ي جريان هاى ادارۀ يك ملت و يك كشور در نظام اسلامي به عهدۀ علماى دين است. آن كسانى مي توانند در باب نظام اقتصادى، در باب مديريت، در باب مسائل جنگ و صلح، در باب مسائل تربيتى و مسائل فراوان ديگر نظر اسلام را ارائه بدهند كه متخصص دينى باشند و دين را بشناسند. اگر جاى اين نظريه پردازى پر نشد، اگر علماى دين اين كار را نكردند، نظري ههاى غربى، نظريه هاى غيردينى، نظري ههاى مادى جاى آنها را پر خواهد كرد. هيچ نظامى، هيچ مجموع هاى در خلأ نمي تواند مديريت كند؛ يك نظام مديريتى ديگرى، يك نظام اقتصادى ديگرى، يك نظام سياسى ديگرى كه ساخته و پرداختۀ اذهان مادى است، مي آيد جايگزين مي شود؛ همچنان كه در آن مواردى كه اين خلأها محسوس شد و وجود داشت، اين اتفاق افتاد 53.»

ایشان با اشاره به روش اجتهاد دینی و برخی از علوم اسلامی، نکات قابل توجهی را برای روز آمد کردن آن علوم و ایجادعلوم انسانی اسلامی را ذکر کرد ه اند.
 

از منظر رهبری، ظرفیت میراث علوم اسلامی در امر تولید علوم انسانی اسلامی، نه فقط درمنابع آن است بلکه روش و متد خاص اجتهاد و تفقه دینی می تواند راهگشای اندیشمندان، جهت کشف مد لهای اسلامي علوم انسانی باشد.

ازاین رو مقام معظم رهبری می فرماید: «شيوه ي فهم معارف احكام از كتاب و سنت، كه چگونه و با چه ابزارى مطلب را بفهميم، شيوۀ فقاهت نام دارد. اين شيوه(فقاهت)، شيوۀ بسيار رسايى است و اين منبع عظيمى كه در اختيار ماست. يعنى كتاب و سنت و دستاوردهاى فكرى گذشتگان  مواد اوليه ى آن است. با اين شيوه و در اين قالب ها، مي شود تمام نيازهاى بشر را استخراج كرد و در اختيار بشريت گمراه گذاشت. امروز ما خيلى احتياج داريم كه از اين شيوه استفادهى بهينه كنيم 54.»

ایشان همچنین با تأكيد بر روش اجتهاد، استفاده از آن را موجب تقویت همه علوم اسلامی و انسانی می داند و معتقد است اجتهاد مخصوص فقه هم نيست؛ در علوم عقلى، در فلسفه، در كلام، نیز امر لازمى است. با اجتهاد و حركت نوبه نوى اجتهادى در تبيين معرف تشناسى اسلام، تفكر اقتصادى و سياسى اسلام، مفاهيم فقهى و حقوق ى، نظام تعليم و تربيت، مفاهيم اخلاقى و معنوى، غيره، باید کوشید. 55

2-8 . نقش دانش فقه و اصول در تولید علوم انسانی اسلامی

به نظر ایيشان «فقه و فقاهت بايد در حوز هها پيشرفت بكند. اين پيشرفت، هم از لحاظ عمق است، و هم از لحاظ سعه و فراگيري مسائل زندگي. فقه بايد عميق بشود؛ عميق تر از آنچه هست 56 .»

لذا گشودن آفاق و گستر ههاي جديد در امر فقاهت، 57 طاقتِ شنيدنِ حر فهاي جديد 58 و تحقيق و تنقيح همه مباحث فقه ياي كه تدوين مقررات اسلامي براي اداره نظام اسلامي بدان نيازمند است 59 از ضروری  است دانش فقه و فقهای حوز ههای علمیه ا ست.

«روي آوردن به «فقه حكومتي » و استخراج احكام الهي در همه شئون يك حكومت، و نظر به همه احكام فقهي با نگرش حكومتي يعني ملاحظه تأثير هر حكمي از احكام در تشكيل جامعه نمونه و حيات طيبه اسلامي امروز يكي از واجبات اساسي در حوزه فقه اسلامي است كه نظم علمي حوزه، اميد برآمدن آن را زنده مي دارد 60.»
 

از منظر مقام معظم رهبری فلسفه اسلامی، از جمله دانش های عمیق و دقیق برآمده از فرهنگ اسلام است که به دست حکمای بزرگ مسلمان، توسعه و تقویت یافته است و هیچ یک از فلسفه های شرق و غرب را یارای مقابله با آن نیست.

از این رو ایشان تقویت و گسترش فلسفه اسلامی را به عنوان مبنای عمیق و دقیق هستی شناسی و معرفت شناسی علوم، یکی از واجبات حوزه و دانشگاه می داند. 61

ایشان همچنین وارد کردن فلسفه اسلامی به گفتمان های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و ارائه چشم اندازهای روشن برای مدیران و نهادهای مختلف در خروج از بن بست ها و گشایش راههای بهتر در تحقق اهداف و اجرای بهتر امور براساس مبانی معرفتی و فلسفی حکمت اسلامی را رسالت مهم فلسفه در تولید علوم انسانی اسلامی می داند.

مقام معظم رهبری دراین باره می فرماید: «نقصِ فلسفه ما این نیست که ذهنی است؛ زیرا فلسفه طبیعتش ذهنی است و طبعا با ذهن و عقل سر و کار دارد. نقص فلسفۀ ما آن است که این ذهنیت، امتداد سیاسی و اجتماعی ندارد. فلسفه هاى غربى براى همۀ مسائل زندگى مردم، كم و بيش تكليفى معيّن مى كند: سيستم اجتماعى را معيّن مى كند، سيستم سياسى را معيّن مى كند، وضع حكومت را معيّن مى كند، كيفيت تعامل مردم با همديگر را معيّن مى كند؛ اما فلسفه ى ما به طور كلّى در زمينه ى ذهنيّاتِ مجرّد باقى مي ماند و امتداد پيدا نمى كند. شما بياييد اين امتداد را تأمين كنيد، ]...[ در مبانی فلسفی ما نقاط مهمی وجود دارد که چنانچه گسترش و تعمق یابد، جریا نهای بسیار فیاضی در خارج از محیط ذهن پدید می آورد که تکلیف جامعه و حکومت را معین می سازد، تکلیف اقتصاد و ... را نیز روشن می کند. شما باید دنبال این نقاط بگردید و آنها را مشخص کرده، روی آنها کار کنید و بر اساس آن، یک دستگاه فلسفی طراحی کنید. از وحدت وجود، از «بسيط الحقيقة كلّ الاشياء »، از مبانى ملاصّدرا اگر نگوييم از همۀ اينها، از بسيارى از اینها  مى شود يك دستگاه فلسفىِ اجتماعى، سياسى و اقتصادى درست كرد 62.»

از نظر ایشان رصد فلسفه های غربی و جذب آنها در فلسفه اسلامی از دیگر امکان های نقش آفرینی فیلسوفان در تولید علوم انسانی اسلامی است. 63

 

4-8. معارف قرآن کریم و تفسیر مقام معظم رهبری توجه به قرآن کریم

و استخراج مبانى علوم انسانى از قرآن كريم را از دیگر راهبردهای اساسی در تولید علوم انسانی اسلامی می دانند و در همین زمینه می فرماید: «ريشه و پايه و اساس علوم انسانى را در قرآن بايد پيدا كرد. يك از بخشهاى
مهم پژوهش قرآنى اين است.

 

بايد در زمينه هاى گوناگون به نكات و دقائق قرآن توجه كرد و مبانى علوم انسانى را در قرآن كريم جستجو كرد و پيدا كرد. اين يك كار بسيار اساسى و مهمى است. اگر اين شد، آنوقت متفكرين و پژوهندگان و صاحبنظران در علوم مختلف انساني مي توانند بر اين پايه و بر اين اساس (قرآن) بناهاى رفيعى را بنا كنند. البته آنوقت مي توانند از پيشرفتهاى ديگران، غربي ها و كسانى كه در علوم انسانى پيشرفت داشتند، استفاده هم بكنند، لكن مبنا بايد مبناى قرآنى باشد 64.»

از این رو «رشتۀ مهم ديگر، تفسير است؛ انس با قرآن، معرفت قرآنى. ما نبايدا ز تفسير محروم بمانيم. درس تفسير مهم است 65.»

 

 

* منبع اين مطلب شماره اول فصلنامه پژوهش هاي فرهنگي و اجتماعي: ويژه نامه نخستين كنگره علوم انساني اسلامي به مدير مسئولي رضا غلامي و سردبيري عطاالله رفيعي آتاني مي باشد. لازم به ذكر است  كنگره علوم انساني اسلامي در تاريخ 30 و 31 ارديبهشت ماه برگزار مي شود.