تصرف‌هرات توسط ايران براي‌انگليس حكم ناقوس مرگ هند را داشت/درخواست انگليس براي عذرخواهي صدراعظم ايران

گروه دين و انديشه «خبرگزاري دانشجو»؛ مسعود ابراهيمي، در مقاله پيشين به بررسي روابط ايران و انگليس در دوره قاجار پرداخته شد، در اين مقاله به بررسي روابط ايران و انگليس در عصر محمد شاه در مورد مسئله هرات خواهيم پرداخت.

برای بررسی روابط ایران و انگلیس در عصر محمد شاه لازم است ابتدا اندکی به بررسی قرارداد ترکمانچای بین ایران و روسیه در عصر فتحعلی شاه قاجار بپردازیم.

مهمترين امتيازاتي كه در قرارداد تركمانچاي نصيب روسيه شد

پس از درگیری‌ها و منازعات بسیار ایران و روسیه و شکست ایران در این وقایع، میان ایران و روسیه قراردادهایی منعقد شد که یکی از مهمترین این قراردادها، قرارداد ترکمانچای است. به موجب اين قرارداد امتیازاتی نصیب روسیه شد که از جمله مهمترین آنها می‌توان به الحاق متصرفات روسیه به این کشور، اعطای امتیازات در زمینه تاسیس کنسولگری و نمایندگی، اعطای امتیازات تجاری و ... اشاره نمود.

تغيير ديپلماسي روس‌ها پس از قرارداد تركمانچاي

بعد از انعقاد قرارداد ترکمانچای که حاصل سال‌ها خشونت و خونخواری روس‌ها در مواجهه با ایران بود، دیپلماسی روس‌ها تغییری اساسی یافت.

روس‌ها بعد از انعقاد قرارداد مذکور فصل جدیدی از ارتباطات مبتنی بر احترام و برخوردهای دوستانه را با ایران آغاز کردند. علت اصلی این تغییر دیپلماسی اين بود كه روس‌ها و اغلب کشورهای استعمارگر با موقعیت مهم ارتباطی و ژئوپلیتیک ایران آشنا بودند و آن را یگانه راه رسیدن به هرات افغانستان و سپس هند و تصرف آن می‌دانستند.

بي‌‌اعتنايي انگليس به ايران در آغاز سلطنت محمد شاه قاجار

در اوایل سلطنت محمد شاه، سياست انگلیسي‌ها هنوز طبق روال اواخر سلطنت فتحعلی شاه قاجار بی‌اعتنایی نسبت به ایران بود. از آنجايي كه در اواخر سلطنت فتحعلی شاه، رقیب اصلی انگليس يعني ناپلئون دچار شکست شده بود و دیگر خطری از جانب وی متوجه انگلیسي‌ها و مستعمره کبیر ایشان – هند - نبود انگلیسی‌ها لزومی برای ارتباط با ایران نمی‌دیدند.

اخراج سفير ايران از انگليس در دوره محمدشاه

دستور مراجعت به سفرای حاضر در ایران و اخراج مادبانه سفیر ایران از انگلیس همه و همه دال بر عدم تمایل انگلیس برای ادامه ارتباط با ایران بود، گویا تاریخ مصرف ایران گذشته بود.

اما دیری نگذشت که روسیه جای فرانسه را پر کرد و انگلیس دچار دغدغه شد که مبادا روسیه نیز برای هند دندان تیز کرده باشد.

اهميت هرات براي سه كشور ايران، انگليس و روسيه

از جمله مسائل مورد توجه هر سه دولت ایران، انگلیس و روسیه مسئله هرات بود، زیرا اولا؛ هرات پاره تن ایران محسوب می‌شد که دست استعمار آن را از ايران جدا ساخته بود، ثانیا؛ هرات از نظر روس‌ها راه رسیدن به هند تلقی می‌شد، ثالثا؛ برای انگلیس حایل و حافظ هند از چنگال روسیه بود.

تصرف هرات توسط ايران حكم ناقوس مرگ هند را براي انگليس داشت

آنچه انگلیسي‌ها را نگران می‌كرد اتفاق نظر ایران و روسیه برای تصرف هرات بود، تصرف هرات برای انگلیسی‌ها حکم ناقوس مرگ هند را داشت بویژه این‌که این دوران مصادف با صدارت میرزا ابوالقاسم فراهانی بود که دل پر خوني از قراردادهای یک‌طرفه و خلف وعده‌های ایشان داشت و نه تنها حاضر نبود کوچکترین امتیازی به ایشان بدهد بلکه برقراری هر نوع ارتباط با ایشان را نيز نفی می‌کرد. این امر هم مزید بر علت شد تا انگلیس از نگرانی بابت هرات و سقوط هند به اضطرار بیفتد.

دلايل محمد شاه براي حمله به هرات

سرانجام، محمد شاه تصمیم خویش برای حمله به هرات را علنی ساخت و برای آن چهار دلیل بیان کرد که عبارتند از:

1. خاندان قاجاریه خویشتن را وارث حکومت صفویه می‌دانستند و لذا معتقد بودند وجب به وجب قلمرو صفویه باید تحت سیطره آنان باشد.

2. احمد شاه قبل از فوت پدر خویش عباس میرزا در دوره فتحعلی شاه، مامور محاصره هرات بود که فوت عباس میرزا موجب شد محاصره را ترک کند، اما سوگند خورده بود در اولین موقعیت مجددا به هرات لشكرکشی کند.

3. افغان‌ها ایرانیان را اسير کرده بودند و به عنوان برده در بازارها به فروش می‌رسانند.

4. هلاکوخان در هرات به ایجاد شورش علیه قائنات، خواف و ... پرداخته بود.

راهكارهاي انگليس براي جلوگيري از حمله محمدشاه به هرات

با اعلام حمله به هرات از جانب احمد شاه، انگلیس مانند اسفند بر آتش آرام و قرار خویش را از دست داده بود و برای جلوگیری از این حادثه دو راهکار را مدنظر قرار داد.

1. اعزام سفیري به نام «سر جان مک نیل» به ايران که به خوبی با زبان، عواطف و احساسات ایرانیان آشنا بود، به این امید که ایرانيان را از حمله به هرات منصرف سازد.

2. ایجاد اختلالات متعدد، مانند تحریک آقاخان محلاتی علیه حکومت مرکزی، غوغای کتک خوردن سید هندی در بوشهر و حوادث بسیاری که با چند پشت به انگلیس می‌رسید و انگليسي‌ها سعی داشتند به اين وسيله ذهن شاه و دربار را از مسئله هرات منحرف کنند.

در هر صورت، هیچ یک از اقدامات مذکور مانع حمله محمد شاه به هرات نشد و سرانجام در تاريخ 19 ربیع‌الثانی 1253 سپاهیان شاه عازم هرات شدند.

كارشكني انگليس در حمله ايران به هرات و كمك آنها به مدافعان هرات

بعد از آنکه تلاش‌های متعدد انگلیسي‌ها برای منصرف ساختن شاه از حمله به هرات بی‌ثمر ماند آنها برخلاف مفاد تمام عهدنامه‌های منعقده از زمان فتحعلی شاه مبنی بر«عدم دخالت انگلیس در منازعات میان هرات و ایران مگر به عنوان میانجی آن هم به خواست طرفین» رفتار كرده و با بهانه‌هاي واهی در حمله ایران به هرات کارشکنی نموده و به کمک مدافعان هرات پرداختند.

بهانه‌هاي انگليس براي عهدشكني‌هاي خود در قبال ايران

بهانه‌هاي انگليس براي اين عهدشكني بدين شرح است:

1. ایران نیست که به هرات حمله کرده، بلکه روسیه در لباس ایران و به طمع تصرف هند به هرات حمله كرده است.

2. اگر ایران بر هرات مسلط شود به موجب معاهده ترکمانچای روس‌ها در هرات نمایندگی ایجاد می‌کنند که این منافی مصالح انگلیس در هند است.

3. دولت ایران از اعطای امتیازاتی به انگلیس نظیر آنچه به روسیه داده خودداری کرده است.

هنگامي که انگلیس در تلاش بود تا به هر نحو ممكن هرات را از حمله ایران مصون بدارد حادثه‌ای رخ داد که باعث شد انگلیسي‌ها و وزیر ایشان «سر جان مک‌نیل» از موقعیت استفاده کنند و بهانه‌ای براي قطع رابطه با دولت ايران ترتیب دهند.

ماجراي قاصد سفارت انگليس و بهانه براي قطع رابطه با ايران

حادثه به اين ترتيب بود كه مک‌نیل، علی‌محمد بیگ، قاصد سفارت انگلیس را به همراه فاتح محمدخان، سفیر هرات -که به هرات برمی‌گشت- فرستاد تا در مشهد اقامت گزیند و منتظر نامه‌های مقامات هراتی باشد و این نامه‌ها را به وی – مک‌نیل- برساند.

علی‌محمد بیگ علیرغم سفارش مک‌نیل در مشهد نماند و با فاتح‌خان به هرات رفت، وي در راه بازگشت به اتهام جاسوسی توسط سپاه ایران دستگیر شد و در جریان بازجویی به او بی احترامی شد و نامه‌های هراتی نیز به دست ایرانیان افتاد.

درخواست سفير انگليس براي عذرخواهي صدراعظم ايران

پیرو واقعه مذکور و اصرار مک‌نیل مبنی بر لزوم عذرخواهی صدراعظم حاجی میرزا آقاسی از دولت انگلیس و اخراج حاجی‌خان، سرتیپ مسئول دستگیری علی‌محمد بیگ و عدم پذیرفتن درخواست وی از جانب دربار ایران، وی پس از برحذر داشتن دربار ایران از پیامدهای این عمل طی نامه‌ای که به محمد شاه نوشت هرات را ترک کرد.

در تبیین این عمل مک‌نیل می‌توان گفت همه این اقدامات بهانه‌ای بود تا انگلیس بتواند در ارتباط با ایران به زور متوسل شود، چنان‌که بعد از واقعه دستگیری علی‌محمد خان، مک‌نیل طی نامه‌ای به ژنرال پالمرسون، وزیر امور خارجه انگلیس چنین اظهار می‌دارد:

«اگر تصمیم گرفته شود که ایران را وادار نماید شرایط انگلیس را قبول کند، لازم خواهد بود تا بهانه‌ای در دست باشد که از آن دولت شکایت نماید و من به این منظور وظیفه خود دانستم که ادعا نمایم علیه ایران دعوایی مطرح کنم تا بهانه‌ای به دست آورم.»

دستور انگليس به افسران خود براي ترك سپاه ايران

اما کار به اینجا ختم نشد؛ زیرا انگلیس به تمام افسران انگلیسی سپاه ایران دستور داد سپاه ایران را ترک کنند و همچنين شخصی را مامور کرد تا در لباس سید هندی به مرمت خرابی‌های دیوار هرات بپردازد و مدافعان هرات را تشويق كند، تا آنجا که به دست ایشان توانست سپاهیان وارد شده به هرات را عقب براند.

دسيسه‌هاي انگليس باعث شد محمدشاه هرات را ترك كند

پس از آن انگلیس به خارک حمله و آنجا را تصرف کرد تا ذهن ایران را در آنجا متمرکز سازد. سرانجام همه دسیسه‌ها و اقدامات دست به دست هم داد تا محمدشاه علیرغم میل باطنی خویش در 19 جمادی‌الاول 1254 ه.ق هرات را ترک كند و به تهران بازگردد.

خارك اهرم فشار انگليس عليه ايران شد

بدين ترتيب، انگلیس توانست به هدف خویش یعنی حفظ استقلال هرات به منظور حفظ هند برسد و هنگامي که خاطر آنها از امنیت هند آسوده شد مجددا سیاست بی‌اعتنایی به ایران را از سر گرفتند، اما اهرم‌های فشار خود نظیر تصرف خارک را همچنان حفظ کردند.

انگلیس که هرگز نمی‌توانست نسبت به موقعیت روس‌ها و فرانسوی‌ها در عرصه تجارت بی‌اعتنا باشد بار دیگر از باب اقتصاد و به نحوی دوستانه برای بستن قراردادهای تجاری وارد عمل شد و توفیقاتی نیز حاصل نمودكه در آينده به آن خواهیم پرداخت.

 

منبع:

برگرفته از کتاب قاجاریه، انگلیس و قراردادهای استعماری اثر سجاد راعی گلوجه.