شیوه مسئولیت دادن از نگاه امیرالمؤمنین(ع) / نحوه برخورد با خیانت‌کار

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»- راحیل طهوری؛ قسمت پیشین نهج البلاغه را به تعریف، ضرورت، اهمیت، آثار امانت داری از دیدگاه ائمه و قرآن پرداختیم. در قرآن چندین آیه به طور مستقیم به امانت داری امر می‌کنند که ما در قسمت قبل یکی از این آیات را تشریح کردیم، اما براساس گفتار معصومین امانت داری اقسام مختلفی دارد. بر همین اساس این قسمت را به بررسی اقسام و انواع امانت داری از نگاه معصومین علیهم السلام اختصاص می‌دهیم.

انواع امانت داری را می توان در دسته‌های زیر جای داد:

سپرده‌های مردم میان یکدیگر

بسیاری از اوقات افراد جامعه و خانواده و یا دوستان و آشنایان به دلیل حس اعتماد به یکدیگر و در صورت نیاز، وسایل مورد نیاز و یا مقداری پول را از یکدیگر قرض می‌گیرند و تضمین می‌کنند که آن را عینا و بدون هیچ کم و کاستی باز پس دهند. خداوند در قرآن می‌فرماید:

وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مَنْ إِن تَأْمَنْهُ بِقِنطَارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُم مَّنْ إِن تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لَّا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَیْهِ قَائمًا ذَالِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ لَیْسَ عَلَیْنَا فىِ الْأُمِّیِّنَ سَبِیلٌ وَ یَقُولُونَ عَلىَ اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ( آل عمران75)

بعضی از اهل کتاب (به آن حد درست‌کارند که) اگر مال بسیار به آنها بسپاری ردّ امانت کنند، و برخی دیگر از اهل کتاب (تا آن اندازه نادرستند که) اگر یک دینار به او امانت دهی رد نکنند جز آنکه بر مطالبه آن سخت‌گیری کنی، از این رو که گویند: برای ما (پیروان تورات) به هر وسیله خوردن مال اُمیّان (غیر اهل تورات) گناهی ندارد، و این سخن را به دروغ به خدا نسبت دهند در صورتی که می‌دانند.

جمعى از یهود عقیده داشتند که مسئول حفظ امانت‌هاى دیگران نیستند، منطق آنها این بود که مى‏گفتند ما اهل کتابیم! و پیامبر الهى و کتاب آسمانى او در میان ما بوده است، ولى در مقابل اینها گروهى از آنان خود را موظف به پرداخت حقوق دیگران مى‏دانستند. (1)

درواقع امانت داری همان طور که در قسمت پیشین بیان شد؛ یک حکم عام و جهان شمول است که در تمامی ادیان و جوامع کم و بیش وجود دارد، اما با توجه به دستورات اسلامی، امانت داری باید به طور وسیع‌تر و عمیق‌تری در جوامع اسلامی وجود داشته باشد ولی متأسفانه در این زمینه غیر مسلمانان از مسلمانان پیش گرفته اند.

اوامر و نواهی و دستورات خداوند

اوامر و نواهی و دستورات خداوند همچون امانتی در دست انسانها محسوب می‌شود؛ انسانها باید با رعایت این اوامر و ترک محرمات الهی در حفظ امانت الهی که همان گوهر کمال و پاکی در وجود انسانهاست کوشا باشند. انسانها در بدو تولد دارای وجودی پاک و عاری از هرگناهی هستند. خداوند این وجود و هستی را هم چون امانتی در اختیار انسانها قرار داده است تا انسانها با التزام به نیکی‌ها و ترک زشتی‌ها حافظ و امانت‌دار خوبی برای خداوند باشند.

محبت و ولایت ائمه اطهار و به طور خاص ولایت امیرالمومنین

در بسیاری از روایات ائمه اطهار در پاسخ به کسانی که از تفسیر آیات پرسش می‌کردند، تفسیر آیه را به ولایت ائمه تعبیر می‌کردند. برخی از این احادیث وآیات را ذکر می‌کنیم:

امانتی که آسمانها و زمین از قبول آن درمانده شدند

خداوند در قرآن می‌فرماید: «ما امانت‏ را به آسمانها و زمین و کوهها عرضه کردیم، آنها از برداشتنش سرباز زدند و از آن ترسیدند، و انسان آن را برداشت، همانا انسان ستم پیشه و نادانست» (72 احزاب )

امام صادق علیه السلام راجع به آیه فرمودند: آن امانت‏ ولایت امیر المؤمنین علیه السلام است. (2)

امان و پیمان‏ خدا در میان بندگانش

امام صادق علیه السلام فرمودند: ما درخت نبوت و خانه رحمت و کلید حکمت و کانون دانش و محل رسالت و آمد و شدگاه فرشتگان و محل راز خدائیم، ما هستیم امانت‏ خدا در میان بندگانش و ما هستیم حرم بزرگ خدا (پس رعایت و احترام ما از کعبه بیشتر است) ما هستیم امان خدا، ما هستیم پیمان خدا، هر که به پیمان ما وفا کند به پیمان خدا وفا کرده و هر که با ما پیمان‏شکنى کند پیمان و عهد خدا را شکسته است. (3)

تا زمانی‌که انسان‌ها امانت‌دار باشند از نعمت ائمه بهره‌مند می‌شوند

براین اساس، یکی از مصادیق بارز و حقیقی امانت‌داری، ولایت اهل بیت است. خداوند، معصومین علیهم السلام را به عنوان امانت‌های الهی در اختیار آدمیان قرار داده است، اما متاسفانه برخی از این امانت سر باز می‌زنند و دنیا و آخرت خود را ویران می‌کنند و برخی دیگر با پذیرش و اطاعت از فرامین الهی و ائمه اطهار و پایبندی به سفارشات ائمه در زندگی روزمره و جاری، امانت‌دار خوبی محسوب می‌شوند.

در واقع ائمه هم چون امانات الهی هستند که برای سعادت دنیا و آخرت انسانها برگزیده شده‌اند تا زمانی که انسانها امانت‌دار باشند. این امانت‌ها در دنیا حضور دارند و انسانها می‌توانند به راحتی از ایشان بهره‌مند شوند، اما زمانی که انسانها در این امانات خیانت کنند، خداوند دست انسانها را از ائمه علیهم السلام کوتاه می‌کند.

امامت هم چون امانتی در پیشگاه امامان

از ائمه علیهم السلام درباره تفسیرآیه 58 نساء سوال شد:

إِنَّ اللَّـهَ یَأْمُرُ‌کُمْ أَن تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا «خدا به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانش برسانید»

هر امامى امانت امامت را باید به امام بعد از خود بسپارد

امام باقر علیه السلام در پاسخ فرمود: خدا ما را قصد کرده است، که باید امام پیشین کتابها و علم و سلاح را به امام بعد از خود برساند. (4)

در واقع امامان نه تنها پیروان خود را به امانت‌داری سفارش می‌کنند بلکه خود را نیز ملتزم به این صفت می‌دانند زیرا در غیر این صورت سنت‌های الهی ناتمام می‌مانند.

مردم امانت‏ خداوند در دست پیشوایان و زعما هستند

امام رضا علیه السلام در پاسخ فرمود: ایشان ائمه از آل محمد صلّى اللَّه علیه و آله می‌باشند که باید هر امامى امانت امامت را به امام بعد از خود بسپارد، به دیگرى ندهد و از امام هم دریغ ندارد. (5)

به تعبیر دیگری نیز می‌توان گفت که مردم امانت‏ خداوند در دست پیشوایان و زعما هستندکه ایشان باید در تعلیم و تربیت آنها کوشا باشند و لحظه‌ای از وظیفه خود تخطی نکنند.

امانت‌داری مسئولین و متولیان حکومت

متاسفانه یکی از معضلات تمام جوامع خیانت مسئولان به ملت و کشور است. کشور ما نیز از این امر مستثنی نیست. بسیاری از مسئولین قبل از قبول هر مسئولیتی، داد خیانت مسئولین پیشین را سر می‌دهند، اما به محض این که خود مسئولیتی را می‌پذیرند. گمان می‌کنند که این مسئولیت مختص به شخص آنهاست و دخل و تصرف در اموال بیت المال و بذل و بخشش از آن را برای خود جایز می‌دانند.

خیانت به ملّت، بزرگ‏ترین خیانت

امانت‌داری مسئولین نه تنها در بیت المال و اموال عمومی باید وجود داشته باشد، بلکه افراد باید با پذیرش مسئولیت‌های مختلف در قبال مردم و جامعه خود احساس وظیفه کنند و تنها به اموری التزام داشته باشند که به نفع ملت و کشور است.

حضرت امیر در نهج البلاغه می‌فرمایند:

کسى که امانت الهى را خوار شمارد، و دست به خیانت آلوده کند، خود و دین خود را پاک نساخته، و درهاى خوارى را در دنیا به روى خود گشوده، و در قیامت خوارتر و رسواتر خواهد بود و همانا بزرگ‏ترین خیانت! خیانت به ملّت، و رسواترین دغل‌کارى، دغل‌بازى با امامان است. (6)

متناسب با همین موضوع، امام علی علیه السلام راهکارهای را ارائه می‌دهند. حضرت برای این که حکومت به نحو مطلوب‌تری اداره شود و هیچ خیانتی صورت نگیرد، سفارشاتی در زمینه انتخاب و به کار گماردن مسئولین می‌فرمایند.

با میل و سرخود کسی را به کارى گماشتن؛ گردی از شاخه‏هاى ستم و نادرستى است

در کارهاى عمّال و کارگردانانت نظر و اندیشه کن، و چون آنان را تجربه و آزمایش نمودى بکار وادار (تا دیانت و راستى و درستیشان را نیازموده‏اى بکارى مگمار) و آنها را به میل خود و کمک به ایشان و سر خود (بى‏مشورت) بکارى نفرست؛ زیرا به میل و سر خود کسی را به کارى گماشتن؛ گرد آمده‏ایست از شاخه‏هاى ستم و نادرستى (به رعیّت، چون حکمران اگر سر خود بدون مشورت و آزمایش به هواى نفس اشخاصى را به کارهایى گماشت خلاف عدل و داد رفتار نموده و امانت مردم را تباه ساخته است).

کارگزاران باید از خاندان هاى نجیب و شایسته و پیش قدم در اسلام باشند

ایشان را از آزمایش شدگان و شرم داران از خاندان هاى نجیب و شایسته و پیش قدم در اسلام بخواه (بکار بگمار) زیرا آنها داراى اخلاق و خوهاى گرامی‌تر و ناموس درست‌تر (ننگ بر خود روا نداشته‏اند) و طمع‌هاى کمتر و اندیشه در پایان کارها را رساتر هستند.

رسیدگی و تأمین مالی مسئولین

پس جیره و خوار و بارشان را فراوان ده که این کار آنان را به اصلاح (و نیک کردن خوهاى) خودشان توانا مى‏دارد، و بى‏نیاز مى‏گرداند از خوردن آنچه (مال مسلمانها) که زیر دستهاشان مى‏باشد، و حجّت و دلیل است بر ایشان اگر فرمانت را به کار نبستند یا در امانتت رخنه‏اى گشودند (اگر آنها را سیر نموده باشى و دستورت را انجام ندهند یا در امانتت خیانت نموده رشوه گیرند و تو بخواهى به کیفرشان برسانى عذرى ندارند)

بازرسی و خبرگیری نهانی زیردستان

پس در کارهایشان کاوش و رسیدگى کن، و بازرس‌هاى راستکار و وفادار بر آنان بگمار، زیرا خبرگیرى و بازرسى در نهانى تو کارهاى آنها را سبب وادار نمودن ایشان است بر امانت دارى و مدارا نمودن و نرمى با رعیّت (هرگاه والى به کارهایشان نرسد آنها از راه عدل و دادگرى بیرون رفته و به مردم ستم روا دارند)

داغ خیانت بر خیانت‌کار بزنى و ننگ تهمت و بد نامى را به گردنش بنهى

و خود را از یاران (خیانت کار) دور دار، و اگر یکى از ایشان به خیانت و نادرستى دستش را بیالاید و خبرهاى باز رسانت به خیانت او گرد آید به گواهى همان خبرها اکتفا کن (این جمله شاید اشاره به آن باشد که شرط گواهى دادن در امور مملکتى عدد خاصّ و عدالت «که مجتهدین آن را در احکام شرط گواهى دادن مى‏دانند» نیست) پس باید او را کیفر بدنى بدهى و او را به کردارش بگیرى، و بى‏مقدار و خوارش گردانى، و داغ خیانت بر او بزنى، و ننگ تهمت و بد نامى را (چون طوق) به گردنش بنهى (تا نادرستان را عبرت و پند باشد). (7)

دستورالعمل مسئولیت دادن: امانت‌داری قبل و حین عهده‌داری مسئولیت

در واقع فرمایشات حضرت برای جلوگیری از خیانت از طرف مسئولان را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: قبل از عهده داری مسئولیت و حین به عهده گرفتن مسئولیت.

قبل از آن که به کسی مسئولیتی بدهید. در مورد انتخاب آن فرد باید با دیگر افراد مشورت کرد و نباید از سر هوی و هوس و نظرات شخصی مسئولیتی را به کسی داد و ثانیا باید دقت کرد که مسئولان از افراد اصیل باشند زیرا چنین افرادی با پذیرش مسئولیت، خود را نمی‌بازند و احتمال خیانت چنین افرادی با توجه به گذشته درخشان آنها کمتر است.

بعد از دادن مسئولیت به افراد نیز باید دائما به آنها رسیدگی کرد و آنها نباید خود را رها شده و بدون هیچ نظارتی تصور کنند.

از راه‌های جلوگیری از خیانت در بیت‌المال

یکی از دیگر راههای جلوگیری از خیانت افراد در بیت‌المال، می‌تواند تأمین مالی زیر دستان باشد، در صورتی که افراد مشکلات مالی زیادی داشته باشند احتمال این که به بیت‌المال تجاوز کنند بیشتر است.

هم چنین باید از دوستی و هم نشینی با خیانت‌کاران جلوگیری کرد؛ زیرا شاید خود افراد امانت‌دار باشند، اما به دلیل مجاورت و هم نشینی با خیانت کاران روح خیانت در آنها پدیدار می‌شود.

ان شاالله که روح امانت داری در تمام ارکان و اجزا جامعه ما پدیدار شود.

پی‌نوشت:
1. برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص 413
2. أصول الکافی / ترجمه مصطفوى ؛ ج‏2 ؛ ص277
3. أصول الکافی / ترجمه مصطفوى ؛ ج‏1 ؛ ص321
4. أصول الکافی / ترجمه مصطفوى ؛ ج‏2 ؛ ص22
5. أصول الکافی / ترجمه مصطفوى ؛ ج‏2 ؛ ص22
6.نهج البلاغة / ترجمه دشتى ؛ص509
7. ترجمه و شرح نهج البلاغة (فیض الإسلام) ؛ ج‏5 ؛ ص1012
8. قرآن ترجمه الهی قمشه ای