وقتی امام کاپیتولاسیون را سند بردگی ملت ایران نامید/ چه کسی پای آمریکایی‌ها را به ایران باز کرد؟

به گزارش خبرنگار اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، واژه کاپیتولاسیون از کلمه لاتین Capitulare یا کلمه ایتالیایی Capitulazion مشتق شده و به معنی انعقاد عهدنامه و قرارداد و یا خود عهدنامه آمده است، اما مفهوم عام حقوقی کاپیتولاسیون عبارت است از پیمان‌هایی که حقوق قضاوت کنسولی و حقوق برون مرزی را به کشور دیگری در قلمرو حاکمیت ملی کشور میزبان اعطا می‌کند. کاپیتولاسیون ریشه در استعمار دارد و کشورهای استعمارگر، این قانون را به کشورهای ضعیف تحت سلطه تحمیل می‌کردند.

سابقه کاپیتولاسیون در ایران

مقررات کاپیتولاسیون اگرچه از دوران صفویه به صورت نانوشته در مورد تجار و اتباع اروپایی رعایت می‌شد، اما به صورت قانون، از دوران قاجار و متعاقب جنگ‌های ایران و روس به اجرا درآمد. این مقررات برای اولین بار در 1828 م. به موجب عهدنامه ترکمانچای از طرف دولت روسیه تزاری بر ایران تحمیل شد. پس از آن بود که انگلستان و سایر کشورهای اروپایی رسماً از این امتیاز بهره‌مند شدند. فصل هفتم‌، هشتم و نهم معاهده ترکمانچای که به مسائل حقوقی و جزایی اتباع روسیه در ایران مربوط است‌، مهمترین قسمت عهدنامه بود؛ چرا که با اجرای این فصول رژیم کاپیتولاسیون به نفع روس‌ها برقرار می شد.

اگرچه در 1921 م. یک روز قبل از کودتای سیدضیاء، روسیه شوروی به طور یک‌جانبه کاپیتولاسیون را به عنوان نهاد استعماری تزارها لغو کرد، اما معاهده کاپیتولاسیون منعقده با تزارها 99 ساله بود و دستور رضاخان برای لغو این امتیاز درست در پایان دوره ـ1927ـ صادر شد. به هرحال، آنچه که از 1307ش. توسط رضاخان به عنوان اعلام لغو کاپیتولاسیون آغاز شد، هرگز مشخصات مبارزه سالم و صادقانه علیه این پدیده ظالمانه استعماری را در بر نداشت‌.

کسی که پای آمریکایی‌ها را به ایران باز کرد

بانی اصلی بازشدن پای آمریکایی‌ها به ایران پس از جنگ جهانی دوم و واگذاری امتیازات قضایی و امنیتی به آنان قوام السلطنه بود. اولین دسته از نیروهای نظامی امریکا تحت عنوان «میسیون نظامی»، آذر 1321 ـ دوره نخست وزیری قوام السلطنه ـ با مصونیت‌های قضایی وارد ایران شدند.

در دوران حکومت سهیلی نیز قراردادهای دیگری در زمینه استخدام مستشاران امریکایی، به بهانه اصلاح سیستم اداری ارتش به امضا رسید که هر یک از آنها دربرگیرنده امتیازات خاصی برای خانواده‌ها و وابستگان نظامیان آمریکایی بود، اما نقطه اوج این امتیازدهی‌ها، به دوران نخست‌وزیری حسنعلی منصور و امیراسدالله علم باز می‌گردد.

پذیرفتن کاپیتولاسیون در دولت اسدالله علم

در دی ماه 1339 ه.ش، «کندی» به عنوان رئیس جمهور آمریکا برگزیده شد و دولت‌های جهان سوم تحت حمایت را مجبور به انجام یک رشته اصلاحات صوری نمود. در پی این هدف، در اردیبهشت 1340 محمدرضا شاه، علی امینی، چهره مورد نظر آمریکا را به نخست وزیری انتخاب کرد. او با انحلال مجلسین بسرعت به انجام اصلاحات مورد نظر کندی که مأموریت اصلی وی اصلاحات اراضی بود، اقدام کرد. چندی بعد دولت کندی پیشنهاد اعطای مصونیت به مستشاران نظامی آمریکا را داد، اما امینی که از سابقه کاپیتولاسیون در ایران آگاه بود، نمی‌خواست احیاگر مجدد آن باشد. شاه، اسدالله علم را در تیرماه 1341ه.ش به نخست‌وزیری برگزید و علم پیشنهاد آمریکا را برای اعطای مصونیت به مستشاران پذیرفت.

پیشنهاد تصویب کاپیتولاسیون در اسفند 1340 از سوی سفارت آمریکا به دولت امیر اسدالله علم داده شد. این پیشنهاد در 13 مهر 1342 در کابینه علم و در مرداد 1343 در مجلس سنا به تصویب رسید. سپس در 21 مهر 1343 حسنعلی منصور نخست‌وزیر وقت این لایحه را به مجلس شورای ملی برد و به تصویب نمایندگان مجلس رساند.

اعلام خطر امام (ره) در پی پذیرش کاپیتولاسیون

درپی این مصوبه، امام خمینی در چهارم آبان 1343 اقدام رژیم در تصویب این لایحه را مورد انتقاد شدید قرار داد. سخنرانی امام با این جملات آغاز شد: «... عزت ماپایکوب شد، عظمت ایران از بین رفت‌، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند. قانونی رابه مجلس بردند که در آن ما را ملحق کردند به پیمان وین‌... که تمام مستشاران نظامی آمریکا با خانواده‌هایشان‌، با کارمندهای فنی‌شان باکارمندان اداری‌شان‌، با خدمه‌شان‌... از هر جنایتی که در ایران بکنند، مصون هستند. آقا من اعلام خطر می‌کنم‌، ای ارتش ایران! من اعلام خطر می‌کنم‌، ای سیاسیون ایران! من اعلام خطر می‌کنم‌... والله گناهکار است کسی که فریاد نکند. ای سران اسلام! به داد اسلام برسید. ای علمای نجف! به داد اسلام برسید. ای علمای قم! به داد اسلام برسید...».

در همین سخنرانی امام خمینی (ره) جملات معروف خود را بیان داشت که: «امریکا از انگلیس بدتر، انگلیس از آمریکا بدتر، شوری از همه بدتر، همه از هم بدتر، همه از هم پلیدتر. اما امروز سر و کار ما با این خبیث‌هاست‌. با آمریکاست‌. رئیس جمهور آمریکا بداند این معنا را که منفورترین افراد دنیاست پیش ملت ما... تمام گرفتاری ما از این آمریکاست‌. تمام گرفتاری ما از این اسرائیل است‌، اسرائیل هم از آمریکاست».

کاپیتولاسیون یا سند بردگی ملت ایران؟

بعد از این سخنرانی، اعلامیه شدیداللحنی نیز از طرف ایشان در محکومیت عمل مجلس شورای ملی در تصویب لایحه مصونیت قضایی مستشاران آمریکایی منتشر شد که در سطح وسیعی توسط شبکه عظیم پیروان امام که در قالب هیئت‌های مذهبی و اصناف بازار فعالیت می‌کردند، در بیشتر نقاط ایران به سرعت پخش شد. در بخشی از این اعلامیه که در آن از کاپیتولاسیون به عنوان «سند بردگی ملت ایران‌» یاد شده، آمده است: « دنیا بداند که هر گرفتاری‌ای که ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است‌، از آمریکاست‌. ملل اسلام از اجانب عموما و از آمریکا خصوصا متنفر است».

واکنش رژیم شاه به افشاگری‌های امام

رژیم که در فکر مقابله با روشنگری‌های امام بود، چاره را تنها در تبعید ایشان دید. شب سیزدهم آبان ماه 1343، رژیم با یک اقدام عجولانه و با دستپاچگی ساده لوحانه‌ای اقامتگاه امام را در قم مورد تهاجم قرار داد و صدها کماندو به طور وحشیانه‌ای بیرون اقامتگاه، دست به اعمال جنون‌آمیز زده و امام را در حالی‌که با آرامش کامل از اندرون اقامتگاه بیرون می‌آمدند، محاصره نمودند.

امام به وسیله اتومبیل از آنجا به تهران منتقل و همان روز با هواپیما به ترکیه تبعید شدند. عصر همان روز فرزند امام، مرحوم شهید حاج آقا مصطفی نیز دستگیر و روانه زندان قزل قلعه شد. هشتم دی ماه 43 حاج آقا مصطفی پس از پنجاه و هفت روز اسارت آزاد شد؛ ولی چون رژیم از این عمل سودی به دست نیاورد، پس از پنج روز به گونه وحشیانه‌ای وی را از خانه مسکونی دستگیر و روانه ترکیه نمود.

کاپیتولاسیون سرانجام پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در 23 اردیبهشت 1358، توسط نظام جمهوری اسلامی ایران رسما لغو شد.

منابع:
- پژوهشکده باقرالعلوم
- پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران